Miệng hố thiên thạch ở Ghana – một báu vật hiếm có

Miệng hố va chạm được hình thành khi một vật thể từ không gian như thiên thạch, tiểu hành tinh hoặc sao chổi lao vào Trái Đất với vận tốc rất lớn, để lại một hố bị khoét sâu trên bề mặt. Đây là một quá trình địa chất cơ bản đã định hình các hành tinh từ khi hình thành cho đến nay, tạo nên cảnh quan và lớp vật chất bề mặt trên khắp Hệ Mặt Trời.

Mặt trăng đầy rẫy những miệng hố này, cũng như các hành tinh như Thủy tinh, Hỏa tinh và Kim tinh. Trên Trái Đất, các vụ va chạm từng ảnh hưởng đến sự tiến hóa của sự sống và cung cấp tài nguyên khoáng sản và năng lượng có giá trị.

Tuy nhiên, rất ít miệng hố va chạm trên Trái Đất còn có thể nhìn thấy được do bị các quá trình địa chất khác che phủ hoặc xóa mờ. Phần lớn các miệng hố đã được công nhận hiện nay đều bị chôn vùi dưới trầm tích hoặc bị xói mòn nghiêm trọng, nên không còn giữ được hình dạng ban đầu.

Miệng hố va chạm Bosumtwi ở Ghana là một ngoại lệ. Nó được bảo tồn tốt, không bị xói mòn sâu hay bị trầm tích vùi lấp. Hình dạng lưu vực gần như tròn rõ rệt, có hồ nước ở giữa, bao quanh là vành miệng hố nhô cao và một cao nguyên vòng ngoài. Những đặc điểm này biến nó thành đối tượng cho nhiều câu hỏi nghiên cứu.

Một nhóm nghiên cứu từ Đại học Tổng hợp Ghana từ năm 2019 đã tiến hành tìm hiểu kỹ hơn hình thái của miệng hố – nghiên cứu về hình dạng, cấu trúc và đặc điểm địa chất của miệng hố.

Kết quả cho thấy hoạt động khai thác trái phép đang đe dọa sự bền vững của miệng hố này. Nhóm nghiên cứu cũng phát hiện các đặc điểm của miệng hố Bosumtwi có thể được xem là đại diện trên Trái Đất cho một loại miệng hố va chạm đặc biệt gọi là rampart crater (miệng hố có “tường chắn” bùn), vốn phổ biến trên các hành tinh như Hỏa tinh và Kim tinh, cũng như các thiên thể băng giá ở rìa Hệ Mặt Trời như Ganymede, Europa, Dione, Tethys và Charon.

Trong các nghiên cứu tương lai, miệng hố va chạm Bosumtwi có thể giúp hiểu rõ cách hình thành của rampart crater trên Hỏa tinh và Kim tinh. Do đó, miệng hố này cần được bảo vệ và gìn giữ.

Miệng hố Bosumtwi

Miệng hố Bosumtwi nằm trong vành đai vàng Ashanti giàu khoáng sản của Ghana. Đây là nơi duy nhất ở Ghana có hồ tự nhiên nằm trong đất liền. Là một trong những miệng hố thiên thạch trẻ tuổi được bảo tồn tốt nhất thế giới, nơi đây được công nhận là di sản địa chất của Liên hiệp Khoa học Địa chất Quốc tế (IUGS).

Đây là một trong số chỉ có 190 miệng hố va chạm đã được xác nhận trên toàn thế giới, và chỉ có 20 nằm tại châu Phi. Hồ trong miệng hố cũng là một trong sáu hồ thiên thạch hiếm có được quốc tế công nhận nhờ giá trị khoa học vượt trội.

Với tuổi đời gần 1,07 triệu năm, miệng hố này mang đến cơ hội nghiên cứu độc nhất vô nhị về quá trình va chạm, lịch sử khí hậu và sự tiến hóa hành tinh. Nó là một phòng thí nghiệm tự nhiên không thể thay thế cho các nhà nghiên cứu và giáo dục.

Ngoài giá trị khoa học, miệng hố còn có ý nghĩa văn hóa đối với người Ashanti ở Ghana. Hồ nước ở trung tâm được xem là nơi linh thiêng và mang tính tâm linh. Cảnh quan ngoạn mục quanh miệng hố cũng hỗ trợ phát triển du lịch sinh thái và sinh kế địa phương, đóng góp vào sự phát triển kinh tế của Ghana trong khi vẫn duy trì vẻ đẹp thiên nhiên đặc biệt.

Khai thác trái phép khoáng sản đe dọa miệng hố

Trong một nghiên cứu tiếp nối từ năm 2019, vào năm 2025, nhóm các nhà khoa học này đã phát hiện thông qua khảo sát thực địa và phân tích dữ liệu vệ tinh rằng tình trạng khai thác khoáng sản thủ công trái phép đang diễn ra phổ biến quanh miệng hố và gây ra mối đe dọa nghiêm trọng. Đây là hình thức khai thác thủ công, sử dụng công cụ thô sơ, chủ yếu để tìm vàng, do cá nhân hoặc nhóm nhỏ thực hiện, thường không được kiểm soát. Việc sử dụng hóa chất độc hại như thủy ngân và xyanua, cũng như nạo vét sông, gây tác động nặng nề đến môi trường.

Những người khai thác trái phép đang xâm lấn vào vành miệng hố, gây tổn hại nghiêm trọng đến môi trường và đe dọa sự bền vững lâu dài của khu vực này. Hoạt động khai thác đã gia tăng nhanh chóng trong vòng chưa đến 10 năm, cho thấy vấn đề đang leo thang. Nếu không có biện pháp ngăn chặn, miệng hố Bosumtwi có thể bị phá hủy không thể cứu vãn.

Các hoạt động khai thác này có nguy cơ làm ô nhiễm hồ nước bằng kim loại nặng độc hại. Hệ quả rất nghiêm trọng, bao gồm: phá hủy bằng chứng địa chất quan trọng, đẩy nhanh quá trình phá rừng, và làm thoái hóa đất. Tất cả đều gây tổn thất cho giá trị khoa học, văn hóa và kinh tế của miệng hố.

Việc Bosumtwi được công nhận là di sản địa chất toàn cầu càng nhấn mạnh nhu cầu cấp bách về các biện pháp bảo vệ. Mất đi kỳ quan địa chất hiếm có này không chỉ là thảm họa quốc gia đối với Ghana, mà còn là tổn thất đối với di sản khoa học toàn cầu.

Các biện pháp cần thiết bao gồm tăng cường giám sát qua vệ tinh để theo dõi khai thác trái phép, mất rừng và biến đổi môi trường. Những công cụ này giúp phát hiện mất rừng, xác định hố khai thác và dòng chảy trầm tích, cũng như phân tích biến động theo thời gian.

Ngoài ra, cần tăng cường thực thi lệnh cấm khai thác trái phép và tổ chức các chương trình cộng đồng để bảo vệ những giá trị độc đáo của miệng hố Bosumtwi cho các thế hệ tương lai – bao gồm nhà khoa học, sinh viên, du khách và cộng đồng địa phương phụ thuộc vào tài nguyên này.

Hồ Bosumtwi được tạo ra từ một miệng hố thiên thạch rơi xuống Ghana. Ảnh: Wikimedia Commons