Hôm trước, Tổng thống Donald Trump áp đặt một chế độ thuế quan nghiêm ngặt đối với Canada và Mexico. Hôm sau, ông đóng băng thuế ô tô trong một tháng sau khi đột nhiên nhận ra rằng – như mọi người đã dự đoán – chúng có thể tàn phá một ngành công nghiệp mang tính biểu tượng của Mỹ.
Tuần trước, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đến Phòng Bầu dục để ký một thỏa thuận về khoáng sản đất hiếm mà Trump ca ngợi là một chiến thắng cho Mỹ. Nhưng Zelensky bị khiêu khích bởi Phó Tổng thống JD Vance và bị đuổi khỏi Nhà Trắng. Các nhà lãnh đạo châu Âu đã phải mất nhiều ngày để khắc phục hậu quả.
Trong khi đó, Elon Musk đang mạnh tay cắt giảm bộ máy quan liêu, sa thải nhân viên hàng loạt và đẩy các cơ quan chính phủ vào tình trạng hỗn loạn – khiến người dân và các ngành công nghiệp vốn phụ thuộc vào các khoản chi trả của chính phủ rơi vào sự bất định, đúng vào thời điểm nền kinh tế đang chững lại và dễ tổn thương hơn trước những cú sốc như vậy.
Ban đầu, năng lượng mà Trump thể hiện trong những tuần đầu nhiệm kỳ mang đến sự bùng nổ, khi ông nhanh chóng ký hàng loạt sắc lệnh hành pháp và xóa tan sự uể oải của những tháng cuối nhiệm kỳ của Tổng thống Joe Biden.
Nhưng sau sáu tuần, khi Trump đưa ra những quyết định mang tính cảm tính nhằm tháo dỡ các thỏa thuận an ninh quốc gia thời hậu Chiến tranh Lạnh, phá vỡ hệ thống thương mại tự do toàn cầu và cắt giảm bộ máy liên bang – vốn là những yếu tố đã giúp Mỹ trở thành siêu cường – một nhận thức mới đang dần hiện rõ (a new realization is dawning).
Dường như không có một kế hoạch nào cả.
Những nỗ lực rời rạc của Trump trong việc kiến tạo hòa bình ở Ukraine, khôi phục ngành công nghiệp nặng ở Rust Belt bằng thuế quan theo phong cách thế kỷ 19 và thu hẹp chính phủ dường như mang tính ngẫu hứng (improvisational) nhiều như chính những bài phát biểu bộc phát của ông trong chiến dịch tranh cử.
Và một lần nữa, thế giới lại bị cuốn theo những ý thích nhất thời và nỗi ám ảnh (whims and obsessions) của vị tổng thống theo chủ nghĩa “Nước Mỹ trên hết”.
“Có quá nhiều sự bất ổn và hỗn loạn phát ra từ Nhà Trắng vào lúc này,” Ngoại trưởng Canada Mélanie Joly phát biểu hôm thứ Tư, mô tả chính sách thương mại của Mỹ là một “tấn bi kịch tâm lý (psychodrama)” mà đất nước bà không thể chịu đựng cứ mỗi 30 ngày một lần.
Lãnh đạo theo cảm tính có thể đem lại kết quả, nhưng thường phản tác dụng
Các đồng minh của Mỹ thường bối rối không hiểu Trump thực sự muốn làm gì.
Chẳng hạn, hôm thứ Tư, Tổng thống nói rằng Canada chưa làm đủ để ngăn chặn dòng chảy fentanyl qua biên giới – dù thực tế chỉ có một lượng cực kỳ nhỏ loại thuốc này liên quan. Đôi khi, Nhà Trắng phàn nàn về dòng người nhập cư trái phép tràn xuống phía nam – nhưng con số này cũng không đáng kể. Trump cũng muốn ngành sản xuất rời Canada để quay về Mỹ. Không có gì ngạc nhiên khi một số quan chức ở Ottawa kết luận rằng ông ta đang cố gắng làm suy yếu đất nước họ để dễ bề thâu tóm.
Tuy nhiên, Trump có thể chỉ ra một số thành công từ chính sách ngoại giao mang tính đe dọa của mình. Chẳng hạn, sự tức giận của ông khi một công ty có trụ sở tại Hồng Kông sở hữu hai cảng ở hai đầu kênh đào Panama dẫn đến việc tập đoàn đầu tư khổng lồ BlackRock của Mỹ sẽ mua lại những cảng này. Trước đó, Trump đã tuyên bố sai sự thật rằng các cảng này đồng nghĩa với việc Trung Quốc kiểm soát tuyến đường thủy chiến lược do Mỹ xây dựng, nhưng dù sao, sự thay đổi quyền sở hữu có thể vẫn mang lại lợi thế chiến lược cho Mỹ.
Ngoài ra, dù Trump có thể đang làm suy yếu liên minh xuyên Đại Tây Dương – nền tảng duy trì hòa bình thế giới suốt 80 năm qua – nhưng chính ông cũng đã kích hoạt một chương trình tái vũ trang chưa từng có trong khối NATO, điều mà các tổng thống tiền nhiệm đã kêu gọi từ lâu.
Nhưng cũng không ít lần, dường như Trump quan tâm đến việc phô trương quyền lực cá nhân hơn là thực hiện một chiến lược dài hạn nào đó.
Michael Froman, cựu Đại diện Thương mại Mỹ và hiện là Chủ tịch Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, nói với Jim Sciutto trên CNN International hôm thứ Tư rằng mặc dù chi phí áp đặt thuế quan thường vượt xa lợi ích, nhưng chúng có thể là một công cụ giúp đưa các quốc gia khác đến bàn đàm phán. Điều này đúng với Mexico, nơi Mỹ có nhiều vấn đề biên giới nghiêm trọng hơn so với Canada. Nhưng Froman cũng nhấn mạnh: “Bạn phải biết chính xác mình muốn họ làm gì thì đòn bẩy này mới có tác dụng.”
Bản chất của chủ nghĩa Trump
Ở một mức độ nào đó, hỗn loạn chính là mục tiêu. Và những màn kịch chính trị của một tổng thống nghiện các chiêu trò gây sốc là yếu tố cốt lõi trong sức hút chính trị của ông ta.
Đối với một số người ủng hộ phong trào MAGA, tài năng của Trump trong việc khiến đảng Dân chủ, truyền thông và các chính phủ nước ngoài phẫn nộ đã trở thành mục đích tự thân. Còn đối với những người theo chủ nghĩa dân túy cánh hữu, việc gây ra hỗn loạn ở Washington và phá hủy các cơ quan chính phủ là cách để dỡ bỏ bộ máy hành chính nhà nước.
Phương pháp của Trump được rèn giũa từ văn phòng của ông ta, trên tầng cao của tòa nhà chọc trời mang tên mình ở Manhattan.
Tổng thống tương lai này đã học được qua sự nghiệp bất động sản cách khiến đối thủ mất thăng bằng bằng những yêu cầu phi lý, những cuộc đối đầu bằng lời nói và những sự thay đổi lập trường đột ngột. Khi nắm quyền, ông ta áp dụng chiến thuật tương tự để làm đối thủ mất phương hướng và tìm cách áp đặt quyền lực giữa sự hỗn loạn (to impose power amid the mayhem).
Nhưng trong khi tính khó đoán là một lợi thế trong ngành bất động sản, nó lại là một gánh nặng khi điều hành một quốc gia, một nền kinh tế và cả hành tinh – nơi mà tính ổn định và sự nhất quán được ưu tiên.
“Chuyện này cứ liên tục xảy ra và thật là mệt mỏi,” Julian Vikan Karaguesian, cựu quan chức Bộ Tài chính Canada, nói về chiến dịch thuế quan mang tính hủy diệt của Trump. “Nó gần như siêu thực. Có thật không? Lần này có thành sự thật không?” Karaguesian, hiện là giảng viên tại Đại học McGill ở Montreal, nói thêm: “Có lẽ cách thức hoạt động (modus operandi) ở đây chính là sự bất định. Không phải thuế quan, không phải thứ gì khác, mà là cố tình tạo ra cảm giác hỗn loạn và bất ổn.”
Trump chùn bước với thuế ô tô
Việc tổng thống đóng băng thuế ô tô trong một tháng vào hôm thứ Tư (5-3) – chỉ một ngày sau khi áp đặt thuế suất 25% trên diện rộng đối với Canada và Mexico – cho thấy đôi khi ông ta cũng có những giây phút do dự (second thoughts) trước chính sự quyết liệt của mình.
Có lẽ yếu tố tác động mạnh nhất đến Trump là thị trường chứng khoán. Sự nhượng bộ của ông ta đã đảo ngược hai ngày giảm mạnh của chỉ số công nghiệp Dow Jones, giúp nó phục hồi gần 500 điểm.
Hôm thứ Tư, Trump đã nhượng bộ sau khi trò chuyện với các CEO của ba hãng sản xuất ô tô lớn. Và thư ký báo chí của ông, Karoline Leavitt, nói rằng ông sẵn sàng “lắng nghe về các trường hợp miễn trừ bổ sung.”
Ý tưởng rằng các CEO có vị thế cao có thể sử dụng mối quan hệ của họ với những người nắm quyền để giành được sự miễn trừ và đặc quyền mà công dân bình thường không thể có là sự đối lập hoàn toàn với một nền kinh tế công bằng (antithesis of an equitable economy). Nhưng Trump từ lâu đã tỏ ra không mấy tôn trọng các hệ thống dựa trên quy tắc – vốn được thiết lập để loại bỏ các mối quan hệ thân hữu và những khả năng tham nhũng đặc trưng của các xã hội chuyên chế.
Cách tiếp cận của Trump cũng có thể cho thấy ông ta thích đe dọa áp thuế hơn là thực sự thực thi chúng. Nhưng việc liên tục đưa ra các mối đe dọa thuế quan rồi lại tạo ra sự hoài nghi về việc liệu chúng có được duy trì hay không đang gây ra sự bất ổn nghiêm trọng cho các doanh nghiệp, vốn cần sự chắc chắn về chi phí và chuỗi cung ứng. Đồng thời, điều này cũng tác động đến người tiêu dùng, những người có thể sẽ cắt giảm chi tiêu – một động thái có thể gây tổn hại đến nền kinh tế vốn đã có dấu hiệu suy yếu.
“Có quá nhiều sự bất định về những gì chính quyền đang làm đến mức chỉ riêng viễn cảnh áp thuế cũng đã trở thành một gánh nặng lớn cho nền kinh tế,” Bharat Ramamurti, cựu phó giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia của Biden, nói với các phóng viên trong một cuộc họp báo hôm thứ Hai. “Viễn cảnh về các mức thuế đáng kể đối với các đồng minh của chúng ta đã khiến nhiều khoản đầu tư bị trì hoãn và đẩy giá cả tăng sớm – điều mà cuối cùng sẽ đè nặng lên các doanh nghiệp nhỏ và người tiêu dùng.”
Sự bất định của Trump có thể phản tác dụng
Việc Trump liên tục gây sức ép lên các đồng minh của Mỹ – trong khi dường như làm mọi thứ có thể để hỗ tợ đối thủ truyền thống là Nga tại Ukraine – có thể làm suy yếu sức mạnh của Mỹ về lâu dài.
“Những gì chúng ta đã thấy trong tuần này là đồng đô la đã sụt giảm rất mạnh,” Ruchir Sharma, nhà sáng lập và giám đốc đầu tư của Breakout Capital, nói với Richard Quest trên CNN International. “Điều này cho thấy phần còn lại của thế giới đang bắt đầu đưa ra hành động của mình… và tôi nghĩ các nhà đầu tư đang dần nhận ra rằng có những quốc gia khác đáng để đầu tư, trong bối cảnh chính sách của Mỹ ngày càng trở nên bất ổn,” ông nói.
Nguy cơ đối với Mỹ là bốn năm nữa dưới thời Trump có thể tái định hình thế giới – theo một cách không phù hợp với tầm nhìn thống trị của ông ta, mà khiến nước Mỹ bị gạt ra ngoài cuộc. Ví dụ, Mexico và Canada không thể thay đổi vị trí địa lý khiến việc giao thương với Mỹ trở thành lựa chọn hiển nhiên. Nhưng cả hai nước cũng có thể nhận thấy lợi ích trong việc mở rộng thương mại và đầu tư với Trung Quốc – đối thủ đang trỗi dậy của Mỹ. Liên minh châu Âu, nơi cũng đang chờ đợi một đợt thuế quan từ Trump, có thể sẽ cân nhắc những lựa chọn tương tự.
Các đồng minh phương Tây của Mỹ đã đầu tư quá nhiều vào mối quan hệ với Washington qua nhiều thế hệ nên không hề mong muốn Mỹ suy yếu. Nhưng họ cũng có lợi ích quốc gia riêng. Canada không thể thắng trong một cuộc chiến thương mại với người láng giềng hùng mạnh hơn. Nhưng sự kiên nhẫn của họ đối với các chiến thuật gây sức ép và hăm dọa của Trump đang cạn dần.
Doug Ford, thủ hiến tỉnh Ontario – nơi có nền kinh tế cấp tỉnh lớn nhất Canada, cho rằng cách duy nhất để tiến lên phía trước là Trump phải loại bỏ hoàn toàn các loại thuế quan, thay vì nới lỏng có chọn lọc (an a la carte easing) theo từng ngành, như đối với ngành ô tô.
“Tất cả những gì chúng ta có được từ chuyện này lại là sự bất định,” Ford nói với CNN hôm thứ Tư. “Có một người đang gây ra vấn đề đó hôm nay: đó là Tổng thống Trump.”
Toàn cảnh nhà máy lắp ráp Chrysler Windsor của Stellantis ở Windsor. Ảnh: Reuters
