Tốc độ thay đổi chính sách chóng mặt và tác động tàn khốc của chính quyền đã khiến các nhà nghiên cứu sửng sốt.
Sau Chiến tranh Thế giới thứ Hai, các nhà lãnh đạo Mỹ đã đưa ra quan điểm rằng tiến bộ khoa học là “chìa khóa thiết yếu cho an ninh quốc gia, sức khỏe tốt hơn, nhiều việc làm hơn, mức sống cao hơn và sự phát triển văn hóa của chúng ta”. Trong tám thập kỷ tiếp theo, các quan chức chính phủ thuộc cả hai đảng chính trị đều đồng thuận đầu tư vào khoa học Mỹ. Nhưng chỉ sau một tháng trong nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Đảng Cộng hòa Donald Trump, các nhà khoa học lo ngại rằng sự đồng thuận lâu dài đó đang dần tan rã (that long-time consensus is disintegrating).
Chính quyền đã hành động với tốc độ chưa từng có, sa thải hàng nghìn nhân viên tại các cơ quan khoa học Mỹ và công bố các cải cách về tiêu chuẩn cấp tài trợ nghiên cứu, có thể làm giảm đáng kể hỗ trợ tài chính liên bang cho khoa học. Các đợt cắt giảm này là một phần trong nỗ lực lớn hơn nhằm giảm mạnh chi tiêu của chính phủ và thu hẹp lực lượng lao động.
Mặc dù tòa án Mỹ đã can thiệp trong một số trường hợp, nhưng các nghị sĩ Đảng Cộng hòa tại cả hai viện Quốc hội Mỹ—những người phần lớn đã ngăn chặn nỗ lực cắt giảm ngân sách khoa học của Trump trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên từ năm 2017 đến 2021—nay hầu như đều đi theo chương trình nghị sự của Trump 2.0. Đối với nhiều nhà nghiên cứu, tháng đầu tiên này báo hiệu một sự thay đổi các ưu tiên có thể ảnh hưởng đến khoa học và xã hội trong nhiều thập kỷ tới.
“Tất cả những hành động này đều chưa từng có tiền lệ,” Harold Varmus, cựu giám đốc Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH), hiện là nhà nghiên cứu ung thư tại Weill Cornell Medicine ở New York, nhận xét. “Chưa từng có một cuộc chuyển giao quyền lực nào mà trong đó một trong những lĩnh vực giá trị nhất của chính phủ lại bị tàn phá như thế này.”
Nhà Trắng của Trump không phản hồi yêu cầu bình luận của Nature.
Sau đây, tạp chí Nature phân tích những hành động chớp nhoáng của nhóm Trump đối với khoa học cho đến nay và trò chuyện với các chuyên gia theo dõi chính sách về những gì có thể xảy ra tiếp theo.
Nhanh và dữ dội (Fast and furious)
Cuộc cải tổ khoa học Mỹ bắt đầu ngay trong vài giờ sau lễ nhậm chức của Trump vào ngày 20 tháng 1, khi ông ký hàng chục sắc lệnh hành pháp, đưa ra chỉ đạo của tổng thống về cách chính phủ nên vận hành trong khuôn khổ luật hiện hành.
Một số sắc lệnh đã được dự đoán trước, bao gồm việc rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris 2015 nhằm kiềm chế lượng khí thải toàn cầu và chấm dứt tư cách thành viên của Mỹ trong Tổ chức Y tế Thế giới. Tuy nhiên, một số sắc lệnh khác đã gây bất ngờ và tạo ra hiệu ứng lan truyền tức thì (immediate ripple effects) trong cộng đồng khoa học.
Một sắc lệnh đưa ra định nghĩa sai lệch rằng chỉ có hai giới tính sinh học, nam và nữ, đồng thời cấm các hoạt động liên bang “thúc đẩy hoặc truyền bá ý thức hệ giới tính (gender ideology)”. Các cơ quan nghiên cứu y sinh như Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ (CDC) đã phải vội vã ứng phó bằng cách gỡ bỏ các tập dữ liệu khỏi trang web của họ và rút lại các bản thảo nghiên cứu từ các tạp chí khoa học để loại bỏ các thuật ngữ như “giới tính” và “chuyển giới”.
Một sắc lệnh khác cấm cái mà Trump gọi là “các chương trình phân biệt đối xử bất hợp pháp và vô đạo đức, được biết đến dưới tên gọi ‘đa dạng, công bằng và hòa nhập’ (DEI)”. Theo một email gửi đến nhân viên chính phủ, bất kỳ nhân viên liên bang nào không báo cáo đồng nghiệp vi phạm sắc lệnh liên quan đến DEI sẽ phải đối mặt với “hậu quả bất lợi”.
Bất chấp sự thất vọng của nhiều nhà khoa học, các cơ quan đã bắt đầu chấm dứt các chương trình DEI, bao gồm cả các nỗ lực về công lý môi trường—các chương trình nhằm bảo vệ các cộng đồng có thu nhập thấp dễ bị tổn thương bởi ô nhiễm và biến đổi khí hậu. Ngay cả một số hiệp hội khoa học và tổ chức nghiên cứu tư nhân cũng xóa bỏ mọi đề cập đến DEI khỏi trang web của họ. Trong một sắc lệnh, Trump kêu gọi điều tra các quỹ, tổ chức phi lợi nhuận và các thực thể tư nhân khác không tuân thủ quy định.
Vào ngày 27-1, chỉ một tuần sau khi chính quyền mới nhậm chức, văn phòng ngân sách của Trump đã đóng băng tất cả các khoản tài trợ và cho vay liên bang, với lý do cần xem xét lại chi tiêu của chính phủ để đảm bảo phù hợp với các sắc lệnh hành pháp (to ensure that it aligned with the executive orders). Sự hỗn loạn bùng nổ khi các cơ quan, bao gồm NIH và Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ (NSF)—hai cơ quan tài trợ chính cho khoa học cơ bản—tạm dừng thanh toán tài trợ, hủy bỏ các hội đồng đánh giá tài trợ nghiên cứu và tạm ngừng liên lạc. Một thẩm phán liên bang tạm thời chặn sắc lệnh, nhưng tình trạng gián đoạn và nhầm lẫn vẫn tiếp diễn.
Các trưởng nhóm nghiên cứu đang chịu áp lực nặng nề trong bối cảnh này, một nhà khoa học đại học giấu tên cho biết. “Mọi thứ đều đặt lên vai bạn để quản lý tài trợ và quản lý nhóm nghiên cứu của mình,” họ nói, đồng thời cho biết thêm rằng “nhiều người sợ nói hay làm sai điều gì đó” và do đó có nguy cơ mất nguồn tài chính cho công việc của họ. “Thật hỗn loạn; tôi mất ngủ vì chuyện này.”
Cắt giảm và hủy hoại
Các chỉ thị chưa từng có của Trump được đưa ra khi quan hệ hợp tác của ông với tỷ phú doanh nhân Elon Musk đang phát triển mạnh mẽ. Hai người đang hợp tác để cắt giảm chi tiêu liên bang và dỡ bỏ các cơ quan như Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID), nơi tài trợ cho nghiên cứu, phòng ngừa và chăm sóc bệnh tật trên toàn cầu.
Để thực hiện mục tiêu này, chính quyền Trump—thông qua Bộ Hiệu quả Chính phủ Mỹ, nơi Musk được cho là cố vấn—đã nhanh chóng làm suy yếu tinh thần và thu hẹp lực lượng lao động liên bang, bao gồm khoảng 280.000 nhà khoa học và kỹ sư. Ban đầu, một email vào ngày 30-1 gửi đến tất cả nhân viên liên bang đã mời họ “chuyển từ công việc năng suất thấp trong khu vực công sang công việc năng suất cao hơn trong khu vực tư nhân”; khoảng 75.000 nhân viên sau đó đã từ chức, sau khi nhận được lời hứa rằng họ sẽ tiếp tục nhận lương đến tháng 9.
Giữa tháng 2, chính quyền bắt đầu sa thải nhân viên thử việc trên toàn chính phủ Mỹ—những người thường được tuyển dụng trong vòng hai năm qua, đồng nghĩa với việc các nhà nghiên cứu ở giai đoạn đầu sự nghiệp bị ảnh hưởng nặng nề nhất.
“Tôi không thể diễn tả hết sự hỗn loạn và tàn nhẫn của các đợt sa thải này,” một nhà nghiên cứu tại NIH, người đã mất thành viên trong phòng thí nghiệm của mình do cắt giảm nhân sự, cho biết. Người này đề nghị giấu tên vì không được phép phát biểu trước báo chí. Theo báo cáo, các email thông báo sa thải đã đưa ra lý do chung chung về “hiệu suất kém” để chấm dứt hợp đồng—ngay cả đối với những nhân viên được cấp trên đánh giá là “xuất sắc”. “Họ đã sa thải một số người tài giỏi nhất, những người vừa mới gia nhập chính phủ,” nhà nghiên cứu nói.
Nhiều người dự đoán sẽ có các vụ kiện pháp lý. Một quan chức của Công đoàn Nhân viên Liên bang Mỹ Local 3403, đại diện cho các nhà khoa học tại Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ và một số cơ quan khác, cho biết họ đang “đánh giá mọi lựa chọn pháp lý để đối phó với việc sa thải công chức một cách thiếu trách nhiệm này.”
Trong khi đó, đội ngũ của Trump đã làm đảo lộn nghiên cứu y sinh khi công bố một chính sách của NIH vào ngày 7-2, theo đó sẽ cắt giảm hàng tỷ đô la tài trợ hàng năm cho các trường đại học, bệnh viện và tổ chức nghiên cứu khác ở Mỹ. Chính sách này sẽ giảm chi phí gián tiếp của nghiên cứu từ mức trung bình khoảng 40% xuống còn 15% cố định cho các khoản tài trợ nghiên cứu. Các chi phí này bao gồm tiền điện, xử lý chất thải và các khoản phí mặt bằng khác, cũng như chi phí hành chính. Chính sách hiện đang bị tạm hoãn, chờ kết quả của các vụ kiện cho rằng nó là bất hợp pháp.
Các hành động của Trump thậm chí đã gây lo ngại cho một số nhà bảo thủ truyền thống của Mỹ. Thay vì sử dụng nỗi sợ hãi và sự đe dọa, chính quyền nên tham gia thảo luận để cải cách NIH và khuyến khích các nhà khoa học tại cơ quan này chấp nhận rủi ro nhiều hơn, Anthony Mills, Giám đốc Trung tâm Công nghệ, Khoa học và Năng lượng tại Viện Doanh nghiệp Mỹ, một tổ chức tư vấn bảo thủ (đảng Cộng hòa) có trụ sở tại Washington DC, nhận định. “Tôi lo rằng cơ hội cải cách mang tính xây dựng sẽ bị đánh mất trong tất cả sự hỗn loạn này,” Mills nói.
Tháng thứ hai và sau đó
Các chuyên gia chính sách trao đổi với Nature cho biết vẫn còn nhiều thay đổi sắp tới. Nhiều chính sách được triển khai trong tháng đầu tiên của nhiệm kỳ Trump 2.0 bám sát các đề xuất trong Project 2025, một kế hoạch do Heritage Foundation, một tổ chức tư vấn cánh hữu ở Washington DC, xây dựng. Trump từng chính thức phủ nhận tài liệu này (disavowed that document) trong chiến dịch tranh cử tổng thống do tính chất cực đoan của tài liệu, nhưng nhiều tác giả của nó hiện đã gia nhập chính quyền của ông.
Tài liệu này cũng kêu gọi cắt giảm nghiên cứu khí hậu tại Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia Hoa Kỳ và tư nhân hóa nhiều dịch vụ khí tượng mà Cơ quan Thời tiết Quốc gia cung cấp. Project 2025 cũng đề xuất Bộ Năng lượng Hoa Kỳ ngừng đầu tư vào các công nghệ năng lượng sạch và tập trung vào nghiên cứu khoa học cơ bản. Tài liệu này nêu rõ các lĩnh vực như khoa học thông tin lượng tử và trí tuệ nhân tạo là ví dụ về loại nghiên cứu cần được ưu tiên.
Nhiều khả năng sẽ có thêm đợt cắt giảm nhân sự liên bang. Project 2025 kêu gọi cải tổ các quy định quản lý công chức, bao gồm các nhà khoa học được tuyển dụng dựa trên chuyên môn thay vì do bổ nhiệm chính trị. Chính quyền Trump được cho là đang soạn thảo một quy định có thể giúp việc sa thải nhiều nhân sự trong số này trở nên dễ dàng hơn.
Các đợt cắt giảm ngân sách lớn đối với các cơ quan khoa học cũng có thể sắp diễn ra (on the horizon). Các cuộc đàm phán cuối cùng về ngân sách năm nay đang được tiến hành trong Quốc hội Hoa Kỳ do đảng Cộng hòa kiểm soát, và quá trình lập ngân sách cho năm 2026 sẽ sớm bắt đầu. Câu hỏi đặt ra là: ngân sách sẽ bị cắt giảm bao nhiêu? Theo Jennifer Zeitzer, người đứng đầu văn phòng đối ngoại tại Liên đoàn các Hiệp hội Khoa học Thực nghiệm Hoa Kỳ ở Rockville, Maryland, thì “bất cứ điều gì cũng có thể xảy ra.”
Các nhà khoa học ở giai đoạn đầu sự nghiệp lo sợ rằng cơ hội xây dựng cuộc sống trong lĩnh vực nghiên cứu tại Mỹ đang dần biến mất. Ảnh: Karen Ducey/Getty
| Nghiên cứu sinh sau tiến sĩ và tiến sĩ chịu ảnh hưởng nặng nề
Khi các khoản tài trợ liên bang của Mỹ vẫn bị đóng băng và nguy cơ cắt giảm ngân sách ngày càng rõ ràng, lo lắng và sợ hãi bao trùm các nhà nghiên cứu ở giai đoạn đầu sự nghiệp. Là người đầu tiên trong gia đình học đại học, Suzanne Autrey đã nỗ lực hết mình để theo đuổi sự nghiệp học thuật. Hiện cô là trợ lý giáo sư tại Đại học Northern Illinois ở DeKalb, giảng dạy địa chất cho các sinh viên đại học thế hệ đầu tiên. “Tôi biết rõ rằng tấm bằng không chỉ thay đổi cuộc đời họ,” Autrey nói. “Nó còn thay đổi cả cuộc sống của gia đình họ.” Nhưng giờ đây, giống như nhiều nhà khoa học trẻ khác ở Mỹ, Autrey cảm thấy giấc mơ theo đuổi nghiên cứu đang dần tuột khỏi tầm tay. Đồng hồ đếm ngược thời gian xét duyệt biên chế của cô vang lên trong tai (The tick-tock of her tenure clock echoes in her ears) khi cô liên tục kiểm tra tình trạng của hai đơn xin tài trợ quan trọng. Cả hai đều đang bị trì hoãn tại Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ (NSF), cơ quan đối mặt với nguy cơ cắt giảm ngân sách lớn. Nếu không có các khoản tài trợ đó, cô không thể thực hiện nghiên cứu cần thiết để đảm bảo vị trí biên chế. “Tôi sẽ hoàn toàn bế tắc (dead in the water) nếu không nhận được ít nhất một khoản tài trợ,” cô nói. Sau một tháng chứng kiến hàng loạt đe dọa đối với ngân sách khoa học Mỹ, nhiều nhà nghiên cứu trẻ như Autrey lo sợ cho tương lai nghề nghiệp của mình. Họ là nhóm dễ bị tổn thương nhất: nghiên cứu sinh tiến sĩ, nghiên cứu sinh sau tiến sĩ và các nhà khoa học mới thành lập phòng thí nghiệm thường sống nhờ từng đồng lương, phụ thuộc nhiều nhất vào tài trợ liên bang và ít có sự đảm bảo về công việc nhất. Một số người đang cân nhắc chuyển nghề, rời khỏi đất nước hoặc từ bỏ nghiên cứu hoàn toàn. “Sự gián đoạn và bất ổn là kẻ thù của khoa học,” Donna Ginther, nhà kinh tế học tại Đại học Kansas ở Lawrence, nhận định. Và khi điều đó xảy ra, bà nói thêm, “những người mất việc sẽ là sinh viên và nghiên cứu sinh sau tiến sĩ.” Triển vọng ảm đạm Trong tháng đầu tiên đầy hỗn loạn, chính quyền của Tổng thống Donald Trump đã tiến hành cắt giảm mạnh tài trợ liên bang cho nghiên cứu. Một số thay đổi, như đóng băng các quỹ nghiên cứu và cắt giảm việc hoàn trả chi phí gián tiếp từ tài trợ liên bang, tạm thời bị tòa án chặn lại. Nhưng rõ ràng chính quyền Trump đang theo đuổi mục tiêu thu nhỏ quy mô chính phủ, và nhiều nhà khoa học lo ngại rằng hệ thống hỗ trợ liên bang mà họ dựa vào bấy lâu nay đang bị xói mòn. Nỗi lo này thể hiện rõ tại một cuộc biểu tình ở Washington DC vào ngày 19 tháng 2, khi khoảng 250 nghiên cứu sinh tiến sĩ, nghiên cứu sinh sau tiến sĩ và kỹ thuật viên phòng thí nghiệm tụ tập trước Bộ Y tế và Dịch vụ Nhân sinh Hoa Kỳ để phản đối tình trạng hỗn loạn do sa thải hàng loạt (chaos unleashed by mass layoffs), thay đổi lãnh đạo và nguy cơ cắt giảm ngân sách tại các cơ quan liên bang.
“Tuần trước khiến tôi già đi cả một năm (Last week aged me a year),” Alexander Jordan Lara, nghiên cứu sinh tại Viện Nghiên cứu Nha khoa và Sọ mặt Quốc gia (một phần của Viện Y tế Quốc gia – NIH), chia sẻ. Sự nghiệp của Lara rơi vào trạng thái chông chênh sau khi người hướng dẫn chính của anh, một nhà khoa học cấp cao tại NIH, đột ngột nghỉ hưu vào ngày 11-2 trong bối cảnh hỗn loạn do các chỉ thị từ chính quyền Trump, khiến phòng thí nghiệm và các thành viên của nó rơi vào tình trạng bấp bênh. Trước tình trạng bất ổn này, một số nhà khoa học trẻ có thể chọn rời khỏi nước Mỹ thay vì từ bỏ khoa học, Ginther cho biết. Năm 2023, Mỹ đã đào tạo hơn 34.000 tiến sĩ khoa học. Không phải tất cả họ đều sẽ tiếp tục sự nghiệp nghiên cứu, nhưng với những người muốn tiếp tục và rời Mỹ, chưa rõ liệu các quốc gia khác có đủ khả năng tiếp nhận lượng nhân tài khổng lồ này hay không. “Tôi không chắc rằng nền khoa học thế giới có thể hấp thụ hết tổn thất nhân tài mà nước Mỹ đang tạo ra,” Ginther nói. Sức hút dần phai nhạt Mỹ từ lâu đã thu hút nhân tài khoa học từ khắp nơi trên thế giới. Chỉ vài tuần trước, Adam Pavlinek, một nhà thần kinh học phát triển tại King’s College London, vẫn có kế hoạch bắt đầu nghiên cứu sau tiến sĩ tại một phòng thí nghiệm của Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) vào cuối năm nay. Giờ đây, anh theo dõi tình trạng sa thải hàng loạt tại các cơ quan liên bang và chờ đợi để biết số phận của nhóm nghiên cứu mà anh từng mong muốn gia nhập. Sự bất ổn ở Mỹ khiến Pavlinek phải cân nhắc lại kế hoạch của mình. “Tôi lo lắng rằng bốn hoặc năm tháng sau khi tôi chuyển tất cả đồ đạc đến đó, tôi sẽ bị thông báo rằng ‘Thực ra, không còn nguồn tài trợ nữa,’” anh nói. Anh đã bắt đầu tìm kiếm cơ hội ở Vương quốc Anh. Một nghiên cứu sinh tiến sĩ đã nộp đơn xin học bổng sau tiến sĩ của Văn phòng Chương trình Địa cực (Office of Polar Programs), một nguồn tài trợ quan trọng dành cho các nghiên cứu sinh sau tiến sĩ nghiên cứu về Bắc Cực và Nam Cực. Tuy nhiên, vào cuối tháng 1, anh được thông báo rằng tất cả các học bổng như vậy đã bị “lưu trữ” – đồng nghĩa với việc bị hủy bỏ. Không còn sự hỗ trợ quan trọng này, anh không còn lựa chọn nào khác ngoài việc rời bỏ ngành khoa học khí hậu và tìm một công việc mà chuyên môn của mình vẫn có thể được áp dụng, chẳng hạn như trong ngành dầu khí. “Tôi sẽ làm vậy nếu không thể tự nuôi sống bản thân,” anh nói. “Và tôi có linh cảm rằng đó là điều sẽ xảy ra.” Nỗi sợ hãi trên nhiều phương diện Giữa cơn bão bất ổn nghề nghiệp (professional turmoil), một số nhà nghiên cứu trẻ còn phải đối mặt với những mối đe dọa cá nhân. Một nghiên cứu sinh ngành sinh học là người chuyển giới cho biết anh đã chuẩn bị tinh thần cho các chính sách chống người chuyển giới của chính quyền Trump từ trước cuộc bầu cử tổng thống. “Nhưng tôi hoàn toàn không lường trước được những thay đổi về tài trợ,” anh nói. Sinh viên này, người yêu cầu giấu tên vì lo sợ bạo lực nhắm vào người chuyển giới, đang chuẩn bị ra nước ngoài trong một chuyến nghiên cứu. Anh lo sợ rằng mình có thể mất hộ chiếu và gặp khó khăn khi xin cấp lại vì mới thay đổi giới tính trên giấy tờ chính thức. Nhưng ít nhất anh vẫn còn một suất học bổng có thể giúp anh hoàn thành chương trình tiến sĩ. “Chắc chắn tôi sẽ vẫn lấy được bằng,” anh nói, rồi ngập ngừng. “Nhưng tôi không biết liệu mình có thể làm gì với nó sau đó hay không.” |
