Vào đêm Giáng sinh năm 1968, Trái Đất nhận được một thông điệp từ các phi hành gia trong một sứ mệnh chưa từng có tiền lệ – chuyến bay đầu tiên vòng quanh Mặt Trăng đang diễn ra. NASA dự kiến sẽ quay lại vào năm 2026.
Cách đây 57 năm, vào dịp Giáng sinh, ba phi hành gia Mỹ đã khởi hành trong một trong những chuyến đi táo bạo và truyền cảm hứng nhất trong lịch sử loài người.
Cuối tháng 12/1968, các phi hành gia NASA Frank Borman, James Lovell và William Anders phóng lên Mặt Trăng trên tàu Apollo 8, trở thành những con người đầu tiên thoát khỏi lực hấp dẫn của Trái Đất và bay tới một thế giới khác.
Mặt Trăng của năm 1968 khác với vầng trăng tỏa sáng trên bầu trời ngày nay. Trong một năm bị phủ bóng bởi các vụ ám sát, bất ổn xã hội và cuộc chiến dai dẳng ở Việt Nam, Mặt Trăng đã trở thành điều gì đó hơn cả một thiên thể xa xôi. Nó nổi lên như biểu tượng của hy vọng, mục tiêu quốc gia và ý chí của nước Mỹ. Đúng vào lúc đất nước dường như đang mất kiểm soát và cạn kiệt tinh thần, Mặt Trăng bỗng trở nên trong tầm với.
Trong một quyết định táo bạo, gây kinh ngạc bởi sự giản đơn nhưng đầy mạo hiểm, NASA đã “đặt cược tất cả” để chặn đứng tham vọng chinh phục Mặt Trăng của Liên Xô trong cuộc đua không gian. Cho dù vẫn chưa nguôi ngoai sau thảm họa cháy bệ phóng Apollo 1 năm 1967 khiến ba phi hành gia thiệt mạng, cơ quan vũ trụ Mỹ đã từ bỏ cách tiếp cận thận trọng, từng bước với các sứ mệnh Apollo bay quanh quỹ đạo Trái Đất ngày càng phức tạp, và tung ra một quyết định táo bạo và cực kỳ rủi ro.
Quyết định liều lĩnh hướng về Mặt Trăng
Dịp Giáng sinh năm 1968, Mỹ phóng Apollo 8 để bay vào quỹ đạo Mặt Trăng trên chuyến bay có người lái đầu tiên của tên lửa Saturn V – khi đó là tên lửa mạnh nhất từng được chế tạo – với một con tàu nhỏ chỉ dựa vào một động cơ duy nhất, thứ bắt buộc phải hoạt động hoàn hảo.
Đó là một ý tưởng xuất sắc. Đòi hỏi bản lĩnh. Và cực kỳ rủi ro.
Chưa từng có, trước hay sau đó, một sứ mệnh không gian nào có mục tiêu rõ ràng và đơn giản đến vậy. Hai tiếng rưỡi sau khi phóng, những lời chưa từng được thốt ra trong lịch sử bay vào vũ trụ vang lên: “Apollo 8, các anh được phép thực hiện TLI” (đưa tàu vào quỹ đạo chuyển tiếp Trái Đất – Mặt Trăng). Họ đã “được phép” bay tới Mặt Trăng.
Nhà sử học Dwayne A. Day, người viết nhiều về lịch sử không gian và các chương trình tình báo thời Chiến tranh Lạnh, đặt quyết định của NASA vào bối cảnh lịch sử lúc đó.
“Frank Borman từng nói rằng một báo cáo của CIA, cho rằng Liên Xô đang lên kế hoạch cho một chuyến bay có người lái vòng quanh Mặt Trăng trước cuối năm, đã dẫn tới sứ mệnh Apollo 8. Nhưng tôi chưa tìm thấy bằng chứng xác thực cho điều đó,” Day cho biết. “Điều rõ ràng là cho dù mô-đun đổ bộ Mặt Trăng chưa sẵn sàng, NASA vẫn quyết định phóng Apollo 8 lên Mặt Trăng. Trong cuộc đua lên Mặt Trăng, NASA đã đạp ga hết cỡ, và dù Liên Xô có đang áp sát khi nhìn qua gương chiếu hậu hay không, họ cũng không hề chậm lại.”
Sau hành trình kéo dài ba ngày, Borman, Lovell và Anders khai hỏa động cơ Hệ thống Đẩy của Mô-đun Dịch vụ duy nhất của Apollo 8 để giảm tốc khi tiếp cận Mặt Trăng, cho phép lực hấp dẫn của Mặt Trăng “bắt giữ” con tàu vào quỹ đạo.
Từ độ cao chỉ khoảng 96 km so với bề mặt, các phi hành gia trở thành những con người đầu tiên chiêm ngưỡng trực tiếp các dãy núi trơ trọi và những đồng bằng đầy miệng hố của Mặt Trăng. Rồi một khoảnh khắc không ai trong số họ ngờ tới xuất hiện: Trái Đất xanh biếc nhô lên trên đường chân trời Mặt Trăng. Trong một bức ảnh duy nhất – bức “Trái Đất Mọc – Earthrise” mang tính biểu tượng – nhân loại lần đầu nhìn thấy chính mình từ khoảng cách gần 400.000 km, mong manh và cô độc giữa bóng tối.
Đêm Giáng sinh, phi hành đoàn hướng chiếc camera truyền hình đen trắng về phía bề mặt Mặt Trăng, phát đi những hình ảnh mờ hạt của các miệng hố và “biển” cổ xưa lặng lẽ trôi qua bên dưới. Khi các gia đình trên khắp thế giới tạm ngưng lễ hội, các phi hành gia bất ngờ bắt đầu đọc Sách Sáng Thế Ký – cuốn sách đầu tiên trong bộ Kinh Thánh: “Ban đầu, Đức Chúa Trời dựng nên trời và đất…”
Sự hòa quyện giữa kinh thánh cổ xưa, không khí mùa lễ và vẻ đẹp khắc nghiệt của Mặt Trăng đã biến buổi truyền hình trực tiếp ấy thành một khoảnh khắc không thể phai mờ. Với nhiều người, đêm Giáng sinh năm 1968 mãi được nhớ đến như “Giáng sinh Mặt Trăng”.
Khi năm mới đến gần, ba phi hành gia Apollo 8 trở về Trái Đất an toàn, sứ mệnh của họ được ca ngợi là một thành tựu truyền cảm hứng và phi thường. Tạp chí Time đã hoãn in để kịp vinh danh Borman, Lovell và Anders là “Những người đàn ông của năm”. Một bức điện gửi tới các phi hành gia đã tóm lược tinh thần thời đại: “Các anh đã cứu năm 1968.”
Andrew Chaikin, tác giả cuốn A Man on the Moon: The Voyages of the Apollo Astronauts, sau này suy ngẫm về kỷ nguyên Apollo.
“Làm sao điều mang tính tương lai nhất mà con người từng làm lại thuộc về quá khứ xa đến vậy? Trong câu chuyện của Kỷ nguyên Không gian, Apollo là một chương dường như lạc nhịp một cách chói gắt.”
Artemis 2 hướng tới Mặt Trăng
Ngày nay, NASA đang đứng trước ngưỡng cửa của một chương Mặt Trăng mới. Artemis 2 – sứ mệnh có người lái đầu tiên của chương trình Artemis – dự kiến phóng vào đầu năm 2026. Chuyến bay kéo dài 10 ngày sẽ đưa các phi hành gia bay vòng quanh Mặt Trăng để thử nghiệm tàu Orion và tên lửa Space Launch System trong môi trường không gian xa.
Các phi hành gia NASA Reid Wiseman, Victor Glover và Christina Koch, cùng phi hành gia Canada Jeremy Hansen, sẽ trở thành những con người đầu tiên kể từ hơn năm thập kỷ trước tiến gần Mặt Trăng, trên con tàu Orion mang cái tên đầy ý nghĩa “Integrity” (Chính trực).
Glen E. Swanson, cựu trưởng bộ phận sử học của Trung tâm Vũ trụ Johnson và là tác giả cuốn sách vừa xuất bản Inspired Enterprise: How NASA, the Smithsonian, and the Aerospace Community Helped Launch Star Trek, chỉ ra sự tương đồng trực tiếp giữa Apollo 8 và những thách thức hiện nay.
“Apollo 8 là câu chuyện về việc rời Trái Đất, còn Apollo 11 là câu chuyện về việc đặt chân lên Mặt Trăng,” Swanson nói. “Khi nhìn lại từ góc độ thời gian, hơn nửa thế kỷ sau, người ta có thể dừng lại và tự hỏi: sự kiện nào quan trọng hơn?”
Swanson nhắc đến câu nói quen thuộc: “Nếu chúng ta có thể đưa con người lên Mặt Trăng thì chúng ta có thể…”. “Ngày nay, với tư cách một quốc gia, chúng ta còn có thể làm gì ngoài việc đứng nhìn những nước khác, như Trung Quốc, quay trở lại nơi mà chúng ta từng đến, nhưng hiện tại không thể lập tức trở lại, dù có muốn?”
“Apollo là chính trị ở trạng thái tốt đẹp nhất, và vì thế NASA vừa thành công vừa phải trả giá,” Swanson nói. “Nó thành công với sự kiện mang dấu ấn của mình – một thành tựu công nghệ choáng ngợp và táo bạo khi đưa con người lên Mặt Trăng. Nhưng cái giá phải trả cũng rất lớn, đặc biệt là trong việc xây dựng các kế hoạch dài hạn bền vững cho hoạt động bay vào không gian có người lái.”
Dwayne A. Day cũng có quan điểm tương tự khi so sánh Apollo 8 với Artemis 2.
“Lịch sử không lặp lại, nhưng đôi khi nó gieo vần (History doesn’t echo, but sometimes it rhymes),” ông nói. “Một số nhà sử học cho rằng Apollo 8 mới thực sự là hồi kết của cuộc đua lên Mặt Trăng. Nhưng đó chỉ là vì Liên Xô không còn cơ hội đưa phi hành gia lên Mặt Trăng trước Apollo 11.”
“Ngày nay, chúng ta đang ở trong một tình huống tương tự nhưng khác biệt — NASA có thể lại đưa con người bay vòng quanh Mặt Trăng, nhưng Trung Quốc vẫn có thể vượt qua Artemis 3 để đưa con người hạ cánh lên Mặt Trăng trước. Điều đó có thực sự quan trọng không? Nó có thể tượng trưng cho sự vươn lên của Trung Quốc về công nghệ. Tuy nhiên, chúng ta hiện có nhiều thước đo ưu thế công nghệ khác với thập niên 1960, nên tác động có lẽ sẽ không lớn như cuộc đua Mặt Trăng đầu tiên.”
Sự trở lại của NASA?
Bước sang năm 2025, NASA đang đối mặt với nhiều vấn đề nghiêm trọng. Khi chính quyền đương nhiệm đề xuất cắt giảm mạnh ngân sách, cơ quan này đã không có giám đốc chính thức trong suốt 11 tháng trước khi Jared Isaacman được phê chuẩn vào ngày 17/12. Tinh thần của đội ngũ nhân sự xuống mức thấp; nhiều nhân viên tay nghề cao và được đánh giá cao đã bị cho nghỉ việc tạm thời hoặc chủ động rời bỏ. Một nhóm cựu phi hành gia uy tín đã cảnh báo rằng các đợt cắt giảm như vậy có thể làm gia tăng rủi ro đối với an toàn của phi hành đoàn. Tất cả những yếu tố này đặt ra dấu hỏi về tương lai của NASA.
Dù vậy, Apollo 8 vẫn nhắc nhở rằng vị trí dẫn đầu trong không gian không chỉ được định nghĩa bởi việc ai đến trước, mà bởi ai dám tiến lên khi kết quả còn bất định. Năm 1968, ba phi hành gia đã mang theo một thế giới chia rẽ lên Mặt Trăng và, bằng cách đó, giúp một hành tinh mệt mỏi tìm lại cảm giác về những khả năng vô hạn. Khi Artemis 2 chuẩn bị khởi hành cho chuyến đi “Từ Trái Đất tới Mặt Trăng”, câu hỏi không phải là liệu lịch sử có thể lặp lại hay không, mà là liệu chúng ta có thể một lần nữa khơi dậy được lòng can đảm lặng lẽ ấy hay không.
Hình ảnh biểu tượng Trái Đất mọc lên phía trên Mặt Trăng do phi hành gia Bill Anders chụp ngày 24/12/1968 trong sứ mệnh Apollo 8. Ảnh: NASA
Phi hành đoàn của sứ mệnh Apollo 8 của NASA, gồm chỉ huy Frank Borman (bên phải, đang vẫy tay), phi công mô-đun chỉ huy Jim Lovell và phi công mô-đun Mặt Trăng William Anders, bước ra xe trung chuyển trên đường tới bệ phóng ngày 21/12/1968. Ảnh: NASA
Người dân New York vinh danh các phi hành gia Apollo 8. Đám đông đứng kín Apollo Way (trước đây là đại lộ Broadway) để chào đón các “người hùng không gian” trong cuộc diễu hành rải giấy mừng (ticker tape parade) ngày 10/1/1969. Ảnh: New York Daily News Archive
Các phi hành gia Apollo 8 vẫy tay sau khi rời trực thăng cứu hộ ngày 27/12/1968. Từ trái sang phải là: William Anders, Jim Lovell và Frank Borman. Ảnh: NASA
Các phi hành gia của sứ mệnh Artemis 2 của NASA bước ra tham gia buổi thử nghiệm đếm ngược phóng ngày 20/12/2025 tại Trung tâm Vũ trụ Kennedy, bang Florida. Từ phải sang trái gồm: phi hành gia NASA Reid Wiseman, chỉ huy; Victor Glover, phi công; Christina Koch, chuyên gia nhiệm vụ; và phi hành gia Cơ quan Vũ trụ Canada Jeremy Hansen, chuyên gia nhiệm vụ. Ảnh: NASA
