Một loạt ba bài báo mới trên The Lancet cho thấy thực phẩm siêu chế biến (ultra-processed foods – UPFs) đang dần thay thế các bữa ăn tươi, ít chế biến trên toàn thế giới. Các bằng chứng liên kết việc tiêu thụ UPFs tăng cao với chất lượng chế độ ăn kém hơn và nguy cơ mắc các bệnh mãn tính như béo phì, tiểu đường, bệnh tim mạch và nhiều bệnh dài hạn khác.
Các tác giả nhấn mạnh rằng mặc dù nghiên cứu thêm sẽ giúp hiểu rõ hơn, nhưng khoa học hiện tại đã đủ chứng minh tác hại để yêu cầu hành động y tế công cộng ngay lập tức. Họ cho rằng chờ đợi bằng chứng hoàn hảo chỉ khiến UPFs càng ăn sâu vào chế độ ăn toàn cầu.
Loạt bài nhấn mạnh rằng việc cải thiện chế độ ăn không thể chỉ dựa vào ý chí cá nhân. Thay đổi thực sự cần các chính sách phối hợp nhằm hạn chế sản xuất, tiếp thị và cung cấp UPFs, đồng thời giảm lượng chất béo, đường, muối dư thừa trong thực phẩm và mở rộng tiếp cận các lựa chọn lành mạnh, giá cả phải chăng.
Các tác giả mô tả UPFs là sản phẩm của một hệ thống thực phẩm tập trung vào lợi nhuận doanh nghiệp hơn là dinh dưỡng hay bền vững. Họ cảnh báo rằng chỉ một nỗ lực toàn cầu thống nhất mới có thể đối phó với các chiến lược chính trị mạnh mẽ của các công ty UPFs, vốn vẫn là trở ngại lớn nhất đối với cải cách chính sách hiệu quả và chế độ ăn lành mạnh trên toàn thế giới.
Sự bùng nổ toàn cầu của UPFs gây cảnh báo y tế cấp bách
Loạt bài ba bài báo mới trên The Lancet do 43 chuyên gia quốc tế viết, đòi hỏi các nỗ lực chính sách phối hợp và vận động mạnh mẽ. Loạt bài mô tả cách các nhà sản xuất UPFs thúc đẩy tiêu thụ và ngăn chặn các chính sách bảo vệ sức khỏe cộng đồng, và đề ra kế hoạch hướng tới quản lý hiệu quả của chính phủ, tăng cường sự tham gia cộng đồng và mở rộng tiếp cận thực phẩm lành mạnh.
Giáo sư Carlos Monteiro, Đại học Sao Paulo, Brazil, giải thích: “Việc tiêu thụ thực phẩm siêu chế biến ngày càng tăng đang định hình lại chế độ ăn toàn cầu, thay thế thực phẩm tươi và ít chế biến. Sự thay đổi này trong thói quen ăn uống được thúc đẩy bởi các tập đoàn toàn cầu quyền lực, kiếm lợi nhuận khổng lồ bằng cách ưu tiên sản phẩm siêu chế biến, kèm theo tiếp thị rộng rãi và vận động chính trị để ngăn cản các chính sách y tế công cộng hiệu quả nhằm hỗ trợ ăn uống lành mạnh.”
Kêu gọi hành động chính sách táo bạo, phối hợp toàn cầu
Giáo sư Camila Corvalan, Đại học Chile, tiếp tục: “Đối phó thách thức này đòi hỏi các chính phủ phải vào cuộc và đưa ra các hành động chính sách táo bạo, phối hợp – từ việc bao gồm chỉ số UPFs trên nhãn trước bao bì, hạn chế tiếp thị, đến đánh thuế các sản phẩm này để tài trợ cho việc tiếp cận thực phẩm bổ dưỡng, giá cả phải chăng hơn.”
Tiến sĩ Phillip Baker, Đại học Sydney, Australia, lưu ý: “Chúng ta cần một phản ứng y tế công cộng toàn cầu mạnh mẽ – giống như các nỗ lực phối hợp để thách thức ngành thuốc lá. Điều này bao gồm bảo vệ không gian chính sách khỏi vận động chính trị và xây dựng các liên minh mạnh mẽ để ủng hộ hệ thống thực phẩm lành mạnh, công bằng và bền vững, đối đầu với quyền lực doanh nghiệp.”
Theo phân loại Nova, UPFs là các sản phẩm thương hiệu được chế biến công nghiệp từ nguyên liệu giá rẻ như dầu hydro hóa, protein cô lập hoặc sirô glucose/fructose, cùng với phụ gia trang trí (ví dụ: màu nhân tạo, chất làm ngọt nhân tạo, chất nhũ hóa). Các sản phẩm này được phát triển và quảng bá có chủ ý để thay thế thực phẩm tươi và bữa ăn truyền thống trong khi tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp.
Bằng chứng ngày càng nhiều chỉ ra UPFs gây bệnh mãn tính
Bài báo đầu tiên trong loạt bài mới trên Lancet xem xét các phát hiện khoa học về UPFs và sức khỏe kể từ khi hệ thống Nova được Giáo sư Carlos Monteiro và các đồng nghiệp giới thiệu vào năm 2009. Bằng chứng liên tục cho thấy UPFs đang thay thế thói quen ăn uống lâu đời, làm giảm chất lượng chế độ ăn tổng thể và liên quan đến nguy cơ cao hơn của nhiều bệnh mãn tính liên quan đến chế độ ăn.
Các khảo sát chế độ ăn quốc gia cũng minh họa sự tăng nhanh của UPFs. Tỷ lệ năng lượng cung cấp từ UPFs đã tăng gấp ba ở Tây Ban Nha (11% lên 32%) và Trung Quốc (4% lên 10%) trong 30 năm qua, và từ 10% lên 23% ở Mexico và Brazil trong vòng 40 năm. Ở Mỹ và Anh, lượng UPFs tiêu thụ tăng nhẹ trong hai thập kỷ qua sau khi vượt tỷ lệ trên 50%.
Mối liên hệ giữa UPFs và bệnh tật, tử vong sớm
Bằng chứng được xem xét trong loạt bài cho thấy chế độ ăn giàu UPFs liên quan đến ăn quá mức, chất lượng dinh dưỡng kém (quá nhiều đường và chất béo không lành mạnh, quá ít chất xơ và protein) và tiếp xúc cao hơn với các hóa chất, phụ gia có hại. Thêm vào đó, loạt bài, bao gồm 104 nghiên cứu dài hạn, ghi nhận 92 nghiên cứu báo cáo nguy cơ cao hơn của một hoặc nhiều bệnh mãn tính, với các phân tích tổng hợp cho thấy mối liên hệ đáng kể với 12 tình trạng sức khỏe, bao gồm béo phì, tiểu đường type 2, bệnh tim mạch, trầm cảm và tử vong sớm do mọi nguyên nhân.
Các tác giả thừa nhận những phê bình khoa học hợp lý về Nova và UPFs – chẳng hạn thiếu các thử nghiệm lâm sàng và thử nghiệm cộng đồng dài hạn, hiểu biết còn mới về cơ chế, và sự tồn tại của các nhóm phụ có giá trị dinh dưỡng khác nhau – là các lĩnh vực chính cần nghiên cứu trong tương lai. Tuy nhiên, họ cho rằng nghiên cứu trong tương lai không được trì hoãn hành động y tế công cộng ngay lập tức và quyết liệt, vốn đã được chứng minh bởi bằng chứng hiện tại.
Giáo sư Mathilde Touvier, Viện Nghiên cứu Y tế và Y học Quốc gia Pháp (Inserm), cho biết: “Trong khi các cuộc tranh luận khoa học lành mạnh về UPFs trong cộng đồng khoa học được hoan nghênh, điều này cần phân biệt rõ với các nỗ lực của các nhóm lợi ích nhằm làm suy yếu bằng chứng hiện tại. Lượng nghiên cứu ngày càng nhiều cho thấy chế độ ăn giàu thực phẩm siêu chế biến đang gây hại sức khỏe toàn cầu và đòi hỏi cần có hành động chính sách.”
Lộ trình chính sách để hạn chế UPFs
Bài báo thứ hai trong loạt bài nêu ra các chính sách phối hợp nhằm điều chỉnh và giảm sản xuất, tiếp thị và tiêu thụ UPFs, đồng thời buộc các tập đoàn lớn chịu trách nhiệm về vai trò thúc đẩy chế độ ăn không lành mạnh.
Bài báo trình bày rằng cải thiện chế độ ăn toàn cầu đòi hỏi các chính sách cụ thể về UPFs để bổ sung cho các luật hiện có nhằm giảm hàm lượng chất béo, muối và đường cao trong thực phẩm.
Giáo sư Barry Popkin, Đại học North Carolina, Mỹ, nói: “Chúng tôi kêu gọi đưa các thành phần là chỉ dẫn của UPFs (ví dụ: màu sắc, hương liệu, chất làm ngọt) vào nhãn trước bao bì, cùng với thông tin về chất béo bão hòa, đường và muối dư thừa, nhằm ngăn chặn việc thay thế các thành phần không lành mạnh và giúp điều chỉnh hiệu quả hơn.”
Các sáng kiến quốc gia thành công cho thấy thay đổi là khả thi
Các tác giả đề xuất các hạn chế tiếp thị mạnh mẽ hơn – đặc biệt là quảng cáo hướng đến trẻ em, trên các phương tiện kỹ thuật số – cũng như cấm UPFs trong các cơ sở công cộng như trường học và bệnh viện, đồng thời đặt giới hạn về bán hàng và diện tích trưng bày UPFs tại siêu thị. Một câu chuyện thành công là chương trình ăn uống học đường quốc gia của Brazil, đã loại bỏ phần lớn UPFs và sẽ yêu cầu 90% thực phẩm phải là thực phẩm tươi hoặc ít chế biến vào năm 2026).
Các tác giả nhấn mạnh rằng cùng với việc điều chỉnh UPFs, các chính sách phải mở rộng tiếp cận thực phẩm tươi. Điều này có thể thực hiện bằng cách đánh thuế một số UPFs để tài trợ cho trợ cấp thực phẩm tươi cho các hộ gia đình thu nhập thấp.
Giáo sư Marion Nestle, Đại học New York, Mỹ, nói: “Cải thiện chế độ ăn toàn cầu đòi hỏi các chính sách phù hợp với tình hình đặc thù của từng quốc gia và mức độ thâm nhập của UPFs vào thói quen ăn uống hàng ngày. Dù ưu tiên có thể khác nhau, hành động cấp bách là cần thiết ở mọi nơi để điều chỉnh thực phẩm siêu chế biến cùng với các nỗ lực hiện có nhằm giảm chất béo, muối và đường cao.”
Phó giáo sư Gyorgy Scrinis, Đại học Melbourne, Australia, bổ sung: “Điều quan trọng, các chính sách phải đảm bảo rằng thực phẩm tươi và ít chế biến dễ tiếp cận và giá cả phải chăng – không chỉ cho những người có thời gian nấu nướng, mà còn cho các gia đình bận rộn và cá nhân dựa vào các lựa chọn tiện lợi. Chỉ khi kết hợp quản lý nghiêm ngặt các sản phẩm kém chất lượng với hỗ trợ thực tế cho các lựa chọn bổ dưỡng hơn, chúng ta mới thực sự thúc đẩy chế độ ăn lành mạnh cho tất cả mọi người.”
Cách các tập đoàn thúc đẩy sự bùng nổ UPFs
Bài báo thứ ba trong loạt bài giải thích rằng các tập đoàn toàn cầu, chứ không phải lựa chọn cá nhân, đang thúc đẩy sự gia tăng UPFs, và phản ứng y tế toàn cầu đối với thách thức này là cấp bách và khả thi.
Các tác giả nhấn mạnh cách các công ty UPFs sử dụng nguyên liệu rẻ và phương pháp công nghiệp để cắt giảm chi phí, kết hợp với tiếp thị mạnh mẽ và thiết kế hấp dẫn để tăng tiêu thụ.
Với doanh số toàn cầu hàng năm 1,9 nghìn tỷ USD, UPFs là ngành thực phẩm sinh lời nhất. Riêng các nhà sản xuất UPFs chiếm hơn một nửa trong tổng 2,9 nghìn tỷ USD chi trả cho cổ đông của tất cả các công ty thực phẩm niêm yết từ năm 1962. Lợi nhuận này thúc đẩy quyền lực doanh nghiệp ngày càng lớn trong hệ thống thực phẩm, giúp các công ty UPFs mở rộng sản xuất, tiếp thị và ảnh hưởng chính trị, từ đó định hình lại chế độ ăn trên toàn thế giới.
Chiến lược chính trị của doanh nghiệp cản trở chính sách y tế công cộng
Loạt bài cho thấy các công ty UPFs sử dụng các chiến thuật chính trị tinh vi để bảo vệ lợi nhuận – ngăn chặn các quy định, định hình các tranh luận khoa học và ảnh hưởng dư luận. Họ điều phối hàng trăm nhóm lợi ích trên toàn cầu, vận động chính trị gia, đóng góp chính trị và tham gia kiện tụng để trì hoãn chính sách.
Giáo sư Simon Barquera, Viện Y tế Công cộng Quốc gia Mexico, nói: “Các tập đoàn quyền lực – chứ không phải lựa chọn cá nhân – đứng sau sự gia tăng UPFs toàn cầu. Thông qua các nhóm lợi ích, các tập đoàn này thường tự định vị mình như một phần của giải pháp, nhưng hành động của họ lại nói một câu chuyện khác – tập trung vào bảo vệ lợi nhuận và chống lại các quy định hiệu quả.”
Các tác giả kêu gọi một phản ứng y tế công cộng toàn cầu phối hợp để bảo vệ việc hoạch định chính sách khỏi sự can thiệp của ngành công nghiệp, chấm dứt quan hệ giữa ngành với các chuyên gia và tổ chức y tế, và xây dựng mạng lưới vận động hành động UPFs toàn cầu.
Giáo sư Karen Hoffman, Đại học Witwatersrand, Nam Phi, bổ sung: “Cũng như cách chúng ta đối mặt với ngành thuốc lá vài thập kỷ trước, chúng ta cần một phản ứng toàn cầu táo bạo và phối hợp ngay bây giờ để kiềm chế quyền lực quá mức của các tập đoàn UPFs và xây dựng hệ thống thực phẩm ưu tiên sức khỏe và phúc lợi con người.”
Loạt bài cho rằng giải quyết UPFs phải đi kèm tầm nhìn khác về hệ thống thực phẩm – tạo ra hệ thống hỗ trợ các nhà sản xuất thực phẩm địa phương đa dạng, bảo tồn truyền thống ẩm thực, và đảm bảo lợi ích kinh tế từ sản xuất thực phẩm chảy về cộng đồng thay vì cổ đông.
Tiến sĩ Phillip Baker tiếp tục: “Hiện nay chúng ta đang sống trong một thế giới mà lựa chọn thực phẩm ngày càng bị chi phối bởi UPFs, góp phần làm tăng tỷ lệ béo phì, tiểu đường và sức khỏe tâm thần kém trên toàn cầu. Loạt bài của chúng tôi nhấn mạnh rằng một con đường khác là khả thi – nơi chính phủ điều chỉnh hiệu quả, cộng đồng huy động và chế độ ăn lành mạnh trở nên dễ tiếp cận và giá cả phải chăng cho tất cả mọi người.”
Các chuyên gia toàn cầu cảnh báo rằng thực phẩm siêu chế biến đe dọa sức khỏe trên toàn thế giới. Ảnh: Shutterstock
