Mỗi năm có khoảng 1.500 dòng chữ khắc bằng tiếng Latin được phát hiện, mang lại cái nhìn vô giá về đời sống thường nhật của người La Mã cổ đại — đồng thời cũng là một thách thức lớn đối với các nhà sử học được giao nhiệm vụ giải mã chúng.
Tuy nhiên, một công cụ trí tuệ nhân tạo (AI) mới, được phát triển một phần bởi các nhà nghiên cứu của Google, nay có thể giúp các học giả Latin xâu chuỗi những mảnh ghép quá khứ này, theo một nghiên cứu mới công bố.
Các văn tự bằng tiếng Latin từng phổ biến khắp thế giới La Mã, từ sắc lệnh của các hoàng đế cho tới hình vẽ graffiti trên đường phố. Một bức tranh khảm bên ngoài một ngôi nhà ở thành phố cổ Pompeii thậm chí còn cảnh báo: “Coi chừng chó dữ.”
Những văn tự này “cực kỳ quý giá với các nhà sử học vì chúng cung cấp bằng chứng trực tiếp về tư tưởng, ngôn ngữ, xã hội và lịch sử cổ đại”, đồng tác giả nghiên cứu Yannis Assael, nhà nghiên cứu tại phòng thí nghiệm AI DeepMind của Google, cho biết.
“Điều khiến chúng trở nên độc đáo là chúng được chính người cổ đại viết ra, trải khắp mọi tầng lớp xã hội và về bất kỳ chủ đề nào. Đây không chỉ là lịch sử được ghi chép bởi giới tinh hoa,” Assael – người đồng thiết kế mô hình AI – nói tại một cuộc họp báo.
Tuy nhiên, những văn bản này thường đã bị hư hỏng qua hàng thiên niên kỷ.
“Chúng ta thường không biết chính xác chúng được viết khi nào và ở đâu,” ông nói.
Vì vậy, các nhà nghiên cứu đã tạo ra một mạng nơ-ron tạo sinh (generative neural network) – một công cụ AI có thể được huấn luyện để nhận diện các mối quan hệ phức tạp giữa các loại dữ liệu.
Họ đặt tên cho mô hình của mình là Aeneas, theo tên người anh hùng thành Troia – con trai của nữ thần Aphrodite trong thần thoại Hy Lạp.
Mô hình được huấn luyện trên dữ liệu về niên đại, địa điểm và ý nghĩa của các bản khắc tiếng Latin, trải rộng trên một đế chế từng bao phủ diện tích năm triệu km² trong hai thiên niên kỷ.
Thea Sommerschield, một chuyên gia về văn khắc (epigrapher) tại Đại học Nottingham và cũng là đồng tác giả mô hình AI, cho biết: “Nghiên cứu lịch sử qua các văn tự khắc giống như giải một trò chơi ghép hình khổng lồ.”
“Bạn không thể giải câu đố với chỉ một mảnh riêng lẻ, dù bạn biết màu sắc hoặc hình dạng của nó,” bà giải thích.
“Để giải được câu đố, bạn cần dùng thông tin đó để tìm những mảnh ghép liên kết với nó.”
Đây có thể là một công việc đồ sộ.
Các học giả Latin thường phải so sánh một bản khắc với “hàng trăm bản tương tự”, một nhiệm vụ “đòi hỏi kiến thức uyên bác” (extraordinary erudition) và “tốn nhiều công sức tìm kiếm thủ công” qua các thư viện và bộ sưu tập bảo tàng khổng lồ, theo nghiên cứu đăng trên tạp chí Nature.
Các nhà nghiên cứu đã huấn luyện mô hình trên 176.861 văn tự khắc — tương đương khoảng 16 triệu ký tự — trong đó có 5% là hình ảnh.
Theo nhóm nghiên cứu, mô hình này hiện có thể ước lượng vị trí của bản khắc trong số 62 tỉnh thành của Đế quốc La Mã, đưa ra khoảng thời gian ước lượng tạo ra bản khắc trong vòng một thập kỷ, và thậm chí đoán được những phần bị thiếu có thể đã viết gì.
Để kiểm tra mô hình, nhóm đã yêu cầu Aeneas phân tích bản khắc nổi tiếng có tên Res Gestae Divi Augusti, trong đó hoàng đế đầu tiên của La Mã – Augustus – liệt kê những thành tựu của mình.
Dù văn bản chứa nhiều yếu tố phóng đại, ngày tháng không liên quan và địa danh sai lệch, các nhà nghiên cứu cho biết Aeneas đã có thể sử dụng các manh mối tinh tế như chính tả cổ để đưa ra hai mốc thời gian — trùng khớp với hai mốc mà giới sử học vẫn đang tranh luận.
Hơn 20 nhà sử học đã thử nghiệm mô hình và nhận thấy nó cung cấp một điểm khởi đầu hữu ích trong 90% trường hợp, theo DeepMind.
Kết quả tốt nhất đạt được khi các nhà sử học kết hợp sử dụng mô hình AI cùng với chuyên môn của họ, thay vì chỉ dựa vào một trong hai, nghiên cứu cho biết.
“Kể từ khi mạng nơ-ron tạo sinh đạt bước đột phá, người ta vẫn cho rằng công nghệ này đi ngược lại mục tiêu giáo dục, bởi lo ngại rằng việc dựa vào AI sẽ cản trở tư duy phản biện hơn là nâng cao tri thức,” đồng tác giả Robbe Wulgaert – một nhà nghiên cứu AI người Bỉ – cho biết.
“Với việc phát triển mô hình Aeneas, chúng tôi cho thấy công nghệ này hoàn toàn có thể hỗ trợ lĩnh vực nhân văn bằng cách giải quyết những thách thức cụ thể mà các nhà sử học đang đối mặt.”
Một bức tranh khảm bên ngoài một ngôi nhà ở thành phố La Mã cổ đại Pompeii với dòng chữ: “Coi chừng chó dữ”. Ảnh: AFP
