Việc Trung Quốc nắm quyền kiểm soát đất hiếm là khoáng sản thiết yếu trong chuỗi cung ứng toàn cầu là một quân bài mặc cả đầy sức mạnh trong các cuộc đàm phán thương mại giữa Bắc Kinh và Washington. Cuộc đàm phán kết thúc tuần này với tuyên bố từ cả hai phía rằng họ đã đạt được một khuôn khổ để tiếp tục hướng tới một thỏa thuận.
Trung Quốc đã dành nhiều thập kỷ để xây dựng chuỗi công nghiệp hàng đầu thế giới về khai thác và chế biến các loại khoáng sản này – vốn được sử dụng trong nhiều ngành công nghiệp như điện tử, sản xuất công nghệ cao, quốc phòng và y tế.
Các mỏ và nhà máy tại Ganzhou và khu vực lân cận – một trung tâm sản xuất đất hiếm quan trọng – đóng vai trò then chốt trong việc củng cố quyền kiểm soát khoáng sản của Trung Quốc. Nhiều cư dân địa phương từng lớn lên với việc nhặt đá chứa khoáng sản quý từ các ngọn đồi quanh thành phố miền nam này, và ngày nay họ kiếm sống nhờ khai thác, buôn bán hoặc chế biến khoáng sản.
Khoáng sản thiết yếu trở thành vấn đề thương mại
Đáp trả các mức thuế ngày càng cao và những biện pháp kiểm soát công nghệ cao từ phía Mỹ, Trung Quốc đã yêu cầu các doanh nghiệp xuất khẩu một số loại đất hiếm và khoáng sản thiết yếu phải xin giấy phép cho từng lô hàng xuất khẩu. Việc phê duyệt có thể mất vài tuần, gây gián đoạn chuỗi cung ứng tại Mỹ và nhiều quốc gia khác.
Tổng thống Donald Trump hôm thứ Tư tuyên bố Trung Quốc sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho ngành công nghiệp Mỹ trong việc tiếp cận nam châm và đất hiếm – động thái giúp mở đường cho các cuộc đàm phán giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới được tiếp tục. Đổi lại, ông Trump nói Mỹ sẽ dừng việc thu hồi thị thực của sinh viên Trung Quốc tại các trường đại học Mỹ.
Tuy nhiên, chi tiết cụ thể vẫn chưa rõ ràng. Bắc Kinh chưa xác nhận những gì mà các nhà đàm phán đã thống nhất, và cả Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lẫn Tổng thống Trump vẫn chưa phê chuẩn chính thức thỏa thuận này.
Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết họ đã phê duyệt một “số lượng nhất định” giấy phép xuất khẩu sản phẩm đất hiếm, dường như nhằm phản hồi yêu cầu cá nhân của ông Trump trong một cuộc điện đàm với ông Tập tuần trước. Và vào thứ Tư, tập đoàn JL MAG Rare-Earth Co. có trụ sở tại Ganzhou xác nhận họ đã nhận được một số giấy phép xuất khẩu sang Mỹ, châu Âu và Đông Nam Á.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng Bắc Kinh khó có khả năng từ bỏ hệ thống giấy phép cho phép họ kiểm soát quyền tiếp cận nguồn tài nguyên quý giá này.
“Tôi nghĩ Trung Quốc đã chứng minh rằng họ hiện nay đã xây dựng được cả một cơ chế kiểm soát xuất khẩu đất hiếm,” ông Daniel Kritenbrink, đối tác tại công ty tư vấn The Asia Group, nhận định. “Họ có thể bật hoặc tắt ‘vòi’ bất cứ lúc nào họ muốn.”
Kịch bản duy nhất mà trong đó Trung Quốc có thể dỡ bỏ quy định kiểm soát xuất khẩu khoáng sản thiết yếu là khi Mỹ xóa bỏ hoàn toàn các mức thuế áp lên hàng hóa Trung Quốc như một phần của cuộc chiến thương mại, theo nhận định của ông Wang Yiwei, giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Nhân dân Trung Quốc, cũng là quan điểm trước đó của chính phủ nước này.
“Nếu không có điều đó,” ông nói, “sẽ khó có thể trách Trung Quốc tiếp tục siết chặt kiểm soát xuất khẩu.”
Ngành công nghiệp lâu đời với sự hậu thuẫn của chính phủ
Năm 1992, lãnh đạo Trung Quốc lúc bấy giờ – ông Đặng Tiểu Bình, người đã khởi xướng quá trình đưa Trung Quốc trở thành cường quốc sản xuất lớn nhất thế giới – từng phát biểu nổi tiếng: “Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm,” thể hiện mong muốn tận dụng lợi thế về khoáng sản.
Vài thế hệ sau, Bắc Kinh đã biến trữ lượng đất hiếm phong phú – nhóm gồm 17 khoáng sản có mặt nhiều trong vỏ Trái Đất nhưng khó khai thác, tốn kém và gây ô nhiễm môi trường khi xử lý – trở thành yếu tố then chốt của an ninh kinh tế quốc gia. Năm 2019, trong một chuyến thăm nhà máy chế biến đất hiếm tại Ganzhou, ông Tập đã gọi đất hiếm là “nguồn tài nguyên chiến lược sống còn.”
Hiện nay, Trung Quốc gần như độc quyền nguồn cung “đất hiếm nặng” – loại được dùng để sản xuất nam châm chịu nhiệt mạnh, phục vụ các ngành như quốc phòng và xe điện.
Trung Quốc cũng sản xuất khoảng 80% lượng vonfram, gali và antimon của thế giới, cùng 60% lượng gecmani – tất cả đều là khoáng sản quan trọng trong sản xuất chất bán dẫn và dành cho các công nghệ tiên tiến khác.
Rủi ro của việc phụ thuộc vào nguồn cung Trung Quốc bắt đầu lộ rõ từ năm 2010, khi Bắc Kinh ngừng xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản do tranh chấp lãnh thổ. Lệnh cấm này được gỡ sau khoảng hai tháng, nhưng Nhật Bản đã đầu tư vào các nhà máy chế biến đất hiếm ở nước ngoài và bắt đầu tích trữ nguồn cung để phòng ngừa.
Việc Trung Quốc yêu cầu giấy phép xuất khẩu trên diện rộng đối với một số khoáng sản thiết yếu đang gây áp lực lớn lên các nhà sản xuất điện tử và ô tô toàn cầu.
Hiệp hội các nhà cung cấp linh kiện ô tô châu Âu cho biết một số doanh nghiệp đã phải dừng dây chuyền sản xuất vì giao hàng bị chậm trễ. Tại Mỹ, CEO Tesla – ông Elon Musk – cho biết tình trạng thiếu đất hiếm đang ảnh hưởng đến việc phát triển robot hình người của công ty.
Khoáng sản chiến lược của Trung Quốc đang dần cạn kiệt
Tại trung tâm công nghiệp Ganzhou, nằm giữa vùng núi Dayu thơ mộng, cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung vẫn còn là một áp lực ở xa. Các thợ mỏ và thương nhân khoáng sản nhỏ lẻ được AP phỏng vấn cho biết họ lo lắng nhiều hơn về việc những nguồn tài nguyên từng dồi dào ở các ngọn núi này đang dần cạn kiệt.
Ông Zhong, quản lý một nhà máy sản xuất vonfram ở Ganzhou, đã làm việc từ thợ mỏ lên quản lý, nhưng ông không chắc liệu còn tương lai nào cho bản thân và những người khác trong ngành này.
“Tôi ngày càng gặp khó khăn khi tìm kiếm vonfram,” ông nói, cho biết thêm rằng các mỏ nhỏ và công ty kinh doanh khoáng sản đang dần biến mất khi trữ lượng ngày càng ít đi. Vonfram là kim loại siêu cứng được dùng trong đạn xuyên giáp, lò phản ứng hạt nhân và chất bán dẫn.
Theo truyền thông nhà nước, ít nhất năm mỏ vonfram trong khu vực đã đóng cửa trong những năm gần đây. Sau nhiều thập kỷ khai thác, các mỏ còn lại nằm sâu hơn, khó khai thác và chế biến hơn, ông Li Shangkui, Chủ tịch Công ty Jiangxi Yuean Advanced Materials Co., Ltd. (trụ sở ở Ganzhou), cho biết.
Hiện nay, các nhà máy chế biến tại Ganzhou thường xuyên phải nhập nguyên liệu từ các tỉnh khác hoặc từ nước ngoài. Nhà máy của ông Zhong nhập một phần nguyên liệu từ châu Phi và Campuchia.
Các doanh nghiệp quốc doanh và tư nhân lớn tại Ganzhou cũng đang đẩy mạnh đầu tư ra nước ngoài. Ví dụ, hãng sản xuất vonfram Ganzhou Haisheng năm ngoái đã công bố khoản đầu tư 25 triệu USD cho một nhà máy vonfram mới tại Thái Lan.
Dù việc tìm kiếm nguyên liệu thô ngày càng khó khăn, Trung Quốc nhiều khả năng vẫn sẽ tìm cách duy trì thế thống trị về khoáng sản chiến lược, theo ông Fabian Villalobos, kỹ sư và chuyên gia khoáng sản chiến lược tại viện nghiên cứu RAND.
Mỹ tụt lại phía sau Trung Quốc về khoáng sản chiến lược
Từ năm 2020 đến 2023, Mỹ đã nhập khẩu ít nhất 70% nhu cầu đất hiếm từ Trung Quốc, theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS). Dù đã đa dạng hóa nguồn cung trong những năm gần đây, Mỹ vẫn chủ yếu phụ thuộc vào Trung Quốc.
Kể từ nhiệm kỳ thứ hai, Tổng thống Donald Trump đã xem việc cải thiện khả năng tiếp cận khoáng sản chiến lược là vấn đề an ninh quốc gia. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng Mỹ còn phải đi một chặng đường rất dài để đuổi kịp Trung Quốc.
Mỏ đất hiếm duy nhất đang hoạt động ở Mỹ, tại Mountain Pass, California, không thể tách chiết được đất hiếm nặng. Quặng tại đây vẫn phải gửi sang Trung Quốc để chế biến. Bộ Quốc phòng Mỹ đã cấp vốn cho chủ sở hữu mỏ này – công ty MP Materials – để xây dựng cơ sở tách chiết mới, nhưng sẽ mất nhiều tháng để hoàn thiện và sản lượng vẫn chỉ là một phần nhỏ so với nhu cầu.
Ông Mark Smith, người từng điều hành mỏ Mountain Pass đầu thập niên 2010 và hiện là lãnh đạo công ty NioCorp, cho biết căng thẳng thương mại đã mở đường cho các khoản tài trợ từ chính phủ mà trước đây không có. Công ty đang xin khoảng 780 triệu USD tài trợ từ Ngân hàng Xuất nhập khẩu Mỹ để xây dựng nhà máy chế biến tại Nebraska cho các khoáng sản chiến lược, bao gồm đất hiếm.
Bộ Quốc phòng Mỹ đã cam kết 439 triệu USD để xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm trong nước, nhưng việc xây dựng một chuỗi công nghiệp khai thác và chế biến hoàn chỉnh như Trung Quốc có thể mất hàng chục năm.
“Sẽ có những vấn đề thực sự nghiêm trọng nếu chúng ta không thể tìm cách hợp tác với Trung Quốc trong một thời gian, trong lúc đang phát triển nguồn lực và công nghệ chế biến của riêng mình,” ông Smith nói.
Một thị trấn được xây dựng giữa các ngọn đồi gần thành phố Ganzhou, tỉnh Giang Tây, Trung Quốc, là khu vực từng rất phong phú về đất hiếm. Ảnh: AP
Một bảng hiệu tuyên truyền của chính phủ mang khẩu hiệu “Xây dựng ‘Ba cao địa lớn’, Thực hiện ‘Năm chiến lược lớn’” được đặt tại thành phố Ganzhou, tỉnh Giang Tây, Trung Quốc. Ảnh: AP
Những đống đất xuất hiện do khai thác quặng được nhìn thấy tại Ganzhou, tỉnh Giang Tây. Ảnh: AP
