Những người nhập cư từ Mexico và Trung Mỹ đang mang theo các ngôn ngữ cổ xưa của họ đến những vùng đất mới.
Ba ngày đã trôi qua kể từ khi cha của Aroldo qua đời. Aroldo vẫn đang trong thời kỳ để tang, đến mức anh không thể gượng dậy để chăm sóc những luống bắp mà cha anh đã gieo trồng ở San Juan Atitán, Guatemala. Trong bữa tối, khi đang ngồi nhìn chằm chằm vào ngọn lửa trong bếp củi, mang nặng nỗi mất mát trong lòng, Aroldo tự nhủ đã đến lúc cần hít thở bầu không khí mới. Quay sang mẹ, người đang lặng lẽ ăn bên cạnh, anh nói bằng tiếng Mam – ngôn ngữ Maya được nói tại thị trấn quê nhà – rằng: “Mẹ, con muốn đến đất nước của người da trắng”, ý nói là Hoa Kỳ.
Mẹ anh trả lời bằng tiếng Mam rằng bà sẽ sắp xếp mọi việc, nhưng trước tiên anh phải đợi hết thời gian để tang. Một năm sau, với sự giúp đỡ của các anh em họ ở California sẵn sàng đón tiếp, Aroldo lên đường. Anh mất hơn bốn tháng để vượt dốc dãy núi Sierra Madre, băng qua những sa mạc của Mexico và Arizona, và đến được khu vực Vịnh San Francisco.
“Cái chết của cha tôi đặt cuộc sống ngay trước mắt tôi và khiến tôi nhận ra rằng đã đến lúc tự mình đối mặt với nó,” Aroldo nói bằng tiếng Tây Ban Nha – một ngôn ngữ anh cũng thông thạo. Phía sau anh là bức ảnh người cha, đội chiếc mũ truyền thống và mặc áo len màu mận chín bên dưới chiếc capixay đen – loại áo khoác đặc trưng của San Juan Atitán – như đang canh giữ anh trong đêm tháng Mười Hai lạnh giá ở vùng Vịnh.
Một trong số ít thứ Aroldo mang theo bên mình là ngôn ngữ Mam – một ngôn ngữ có nguồn gốc từ nền văn minh Maya từng thống trị Trung Mỹ cách đây hàng ngàn năm. Ngày nay, Mam và các ngôn ngữ Maya khác đang mở rộng tầm ảnh hưởng, khi người bản địa từ Mexico, Honduras, El Salvador và Guatemala mang theo chúng đến Hoa Kỳ qua con đường nhập cư. Thực tế, trong những năm gần đây, các ngôn ngữ Maya – vốn được nói rộng rãi khắp bán đảo Yucatán – đã trở nên phổ biến đến mức hai ngôn ngữ K’iche’ (hoặc Quiche) và Mam hiện nằm trong số những ngôn ngữ được sử dụng nhiều nhất tại các phiên tòa nhập cư ở Hoa Kỳ.
Theo các chuyên gia, hiện tượng gia tăng sử dụng các ngôn ngữ bản địa trong cộng đồng người nhập cư Mỹ Latinh tại Hoa Kỳ mới chỉ bắt đầu được nghiên cứu một cách đầy đủ – và mang theo những tác động quan trọng đối với chính các cộng đồng này cùng với các nhu cầu của họ.
Vùng đô thị San Francisco là một trong những điểm đến hàng đầu của người nhập cư từ Mỹ Latinh. Theo dữ liệu từ Cục Thống kê Dân số Hoa Kỳ, cứ bốn người dân ở vùng Vịnh San Francisco (với hơn bảy triệu người) thì có một người là người gốc Latinh, phần lớn có nguồn gốc từ Mexico và Trung Mỹ. Chính phủ Hoa Kỳ gộp tất cả họ lại dưới nhãn “Hispanic” khi nhập cảnh – một thuật ngữ chỉ những người đến từ các quốc gia nói tiếng Tây Ban Nha – mặc dù với một số người nhập cư như Aroldo, tiếng Tây Ban Nha không phải là tiếng mẹ đẻ mà chỉ là ngôn ngữ để giao tiếp với người ngoài làng. Một số người thậm chí còn không nói tiếng Tây Ban Nha, mà chỉ biết ngôn ngữ bản địa của họ, theo lời của nhiều người nhập cư Maya và các chuyên gia được phỏng vấn cho bài viết này.
“Nhiều người nói tiếng Mam đến Hoa Kỳ với một tập hợp nhu cầu, trải nghiệm và lịch sử khác hẳn so với những người chỉ nói tiếng Tây Ban Nha,” Tessa Scott, một nhà ngôn ngữ học chuyên nghiên cứu ngôn ngữ Mam tại Đại học California, Berkeley, cho biết. “Nếu bạn gọi tất cả mọi người từ Guatemala là ‘Hispanic’, bạn có thể cho rằng ai cũng nói tiếng Tây Ban Nha thành thạo, trong khi thực tế không phải vậy.”
Tại California, một luật mới được thông qua vào năm 2024 yêu cầu các cơ quan tiểu bang thu thập dữ liệu chi tiết hơn về ngôn ngữ mà người nhập cư Mỹ Latinh ưa dùng – bao gồm cả các ngôn ngữ bản địa như K’iche’ và Mam – nhằm hiểu rõ hơn và phục vụ tốt hơn các nhu cầu của họ.
Các từ ngữ Maya từ lâu đã thâm nhập vào nhiều ngôn ngữ khác thông qua các từ vay mượn liên quan đến những phát minh của người Maya.
Bên cạnh việc cần các thông dịch viên khác, người Maya và các cộng đồng bản địa khác còn đối mặt với những thách thức riêng biệt mà người Mỹ Latinh lai da trắng không gặp phải – và những điều này thường bị bỏ qua khi tất cả đều bị gộp chung dưới nhãn “Hispanic”, Scott cho biết.
“Người bản địa Guatemala, phần lớn từ các cộng đồng Maya như Mam, thường bị phân biệt đối xử và đối mặt bạo lực nặng nề từ những nhóm xã hội khác – và đó là lý do thường khiến họ phải đến Hoa Kỳ, nơi họ có thể xin tị nạn,” cô nói. Việc gộp chung tất cả người Mỹ Latinh dưới nhãn “Hispanic” có thể che khuất đi các hệ thống phân tầng xã hội, văn hóa và sắc tộc phức tạp, khiến người xin tị nạn không được tiếp cận các dịch vụ chuyên biệt như hỗ trợ pháp lý và tâm lý.
Sự phát triển của các cộng đồng người Maya tại Hoa Kỳ cũng đã mang lại những nền tảng mới cho các ngôn ngữ cổ xưa của họ, góp phần làm phong phú thêm lịch sử lâu đời. Dù những tàn tích và chữ tượng hình khắc trên đá của các thành phố Maya cổ đại có thể trông như tàn tích của một nền văn minh đã mất, nhiều cộng đồng người Maya vẫn sống sót qua cuộc chinh phạt của người Tây Ban Nha vào thế kỷ 16 và bảo tồn được văn hóa cũng như ngôn ngữ của họ. Ở những nơi như vùng Vịnh San Francisco, ngày nay bạn có thể thấy các ngôn ngữ Maya xuất hiện trên đài phát thanh, các hãng tin địa phương hoặc thậm chí trong lớp học.
“Chúng tôi cũng gắn bó với thế giới như bất kỳ xã hội nào khác,” Genner Llanes-Ortiz, một học giả người Maya tại Đại học Bishop’s ở Canada, chia sẻ. “Chúng tôi vẫn tiếp tục nói ngôn ngữ của mình – không chỉ để viết lại lịch sử, mà còn để tạo ra những cách thức mới để đối mặt với các vấn đề ảnh hưởng đến chúng tôi.”
Xì gà và sô-cô-la
Khi người Tây Ban Nha đặt chân lên bờ bán đảo Yucatán vào thế kỷ 16, họ thấy hơn một chục tiểu quốc của người Maya gắn kết với một quá khứ chung nhưng cũng đang phải đối mặt với những chia rẽ sâu sắc. Một số thủ lĩnh Maya coi sự xuất hiện của người Tây Ban Nha là cơ hội để giải quyết những mâu thuẫn cũ và liên minh với người châu Âu để tiêu diệt các thành phố đối địch. Việc học các ngôn ngữ của khu vực này là điều tối quan trọng đối với người Tây Ban Nha nếu muốn duy trì những liên minh mới. Và khi bán đảo bị chinh phục, họ đã sử dụng các ngôn ngữ địa phương để truyền đạo, quản lý và tạo dựng một xã hội mới.
Trong các chuyến đi khắp châu Mỹ, tu sĩ truyền giáo người Tây Ban Nha Fray Bartolomé de las Casas đã mô tả một tập tục phổ biến của người bản địa: “hớp” và “hút” những loại thảo mộc đang cháy. Trong văn hóa Maya, thuốc lá được hút và uống trong các nghi lễ. Hành động hút những “loại thảo mộc khô nhồi trong một chiếc lá đặc biệt”, như de las Casas mô tả, được gọi là siyar trong tiếng Maya cổ, sau này phát triển thành từ cigarro trong tiếng Tây Ban Nha và về sau thành cigar trong tiếng Anh – chỉ điếu xì gà.
Một từ Maya khác đã len lỏi vào các ngôn ngữ khác là cacao, hạt dùng để làm sô-cô-la mà chính de las Casas đã giới thiệu đến châu Âu vào năm 1544.
Ngày nay, có hơn 30 ngôn ngữ Maya tồn tại và được ít nhất 6 triệu người trên thế giới sử dụng. Dù một số ngôn ngữ như Chicomuseltec và Choltí đã biến mất hoặc sắp tuyệt chủng, những ngôn ngữ khác như K’iche’, Yucatec và Q’eqchi có tới khoảng một triệu người nói mỗi ngôn ngữ.
Tất cả đều xuất phát từ một ngôn ngữ chung là Proto-Maya, được nói từ khoảng năm 2000 trước Công nguyên. Tuy nhiên, chúng khác nhau đến mức người nói tiếng Mam – có khoảng nửa triệu người – không thể hiểu được tiếng K’iche’, và người Yucatec cũng không hiểu được Mam. Aroldo nói về tiếng Yucatec: “Nó giống như tiếng Đức đối với tôi vậy” – một ngôn ngữ anh hoàn toàn không hiểu.
Suốt gần 2.000 năm, các ngôn ngữ Maya có hệ thống chữ viết riêng gọi là chữ Maya cổ. Được cấu tạo từ các ký hiệu tượng hình, hệ chữ này chỉ được tầng lớp thượng lưu trong xã hội sử dụng. “Nếu muốn so sánh lịch sử, chúng ta có thể ví chữ Maya cổ như tiếng Latin,” Llanes-Ortiz nói. “Đó là ngôn ngữ danh giá. Tầng lớp tinh hoa sử dụng nó, còn phần còn lại của dân cư thì nói thứ tiếng của họ, dần dần pha trộn với Latin.”
Các nhà truyền giáo Tây Ban Nha coi chữ tượng hình là tà đạo và đã hệ thống xóa bỏ chúng. Con cháu giới tinh hoa người Maya bị buộc từ bỏ chữ viết tượng hình và học sử dụng bảng chữ cái Latin. Phần lớn các sách viết vào thời điểm đó, được gọi là codices (thủ bản), đã bị tiêu hủy. Tuy nhiên, các ngôn ngữ truyền miệng thì được dung thứ, và dưới hình thức mới – dùng bảng chữ cái Latin – đã tồn tại đến ngày nay.
“Việc sử dụng các ngôn ngữ Maya phổ biến đến mức trong thời thuộc địa, các văn bản cộng đồng, bảng đối chiếu sổ sách, di chúc, tuyên bố chính trị, ghi chép ký ức đều được viết bằng các ngôn ngữ này, nhưng sử dụng chữ cái Latin – và hiện vẫn còn lưu trữ trong kho lưu trữ của thành phố Seville,” Llanes-Ortiz cho biết. “Ngay cả sau khi Mexico giành độc lập khỏi Tây Ban Nha, các ngôn ngữ Maya vẫn tiếp tục được sử dụng như ngôn ngữ chung khắp bán đảo Yucatán.”
Giới học giả phương Tây bắt đầu nghiên cứu chữ tượng hình Maya – vốn bị người Tây Ban Nha đàn áp – từ thế kỷ 19. Trong thế kỷ 20, các nhà ngôn ngữ học Mỹ và Nga đạt được tiến bộ đáng kể trong việc giải mã chúng. Tuy nhiên, Llanes-Ortiz nói rằng những đột phá lớn chỉ xảy ra vào những năm 2000 khi các học giả và người nói tiếng Maya được đưa vào cuộc trao đổi. Lúc đó, các nhà nghiên cứu mới hiểu rằng chữ tượng hình không chỉ biểu thị các khái niệm phức tạp mà còn đại diện cho các âm tiết tạo thành từ.
Sự tham gia của người bản địa đã thúc đẩy việc nghiên cứu các ngôn ngữ Maya, đồng thời truyền cảm hứng cho một thế hệ người Maya mới khôi phục lại chữ tượng hình. Các nhóm như Ch’okwoj hay Chíikulal Úuchben Ts’íib đang tổ chức hội thảo, sản xuất áo thun và ly cốc in chữ Maya cổ để làm sống lại và truyền lại cho thế hệ tương lai.
Ngôn ngữ Maya lan ra phương Bắc
Aroldo mới năm tuổi khi lần đầu chứng kiến các anh chị họ rời khỏi San Juan Atitán để sang Mỹ. Nhiều năm sau anh mới gặp lại họ, nhưng thi thoảng vẫn được nghe giọng họ qua những cuộn băng cassette họ gửi về kể chuyện về một vùng đất xa lạ.
Llanes-Ortiz cho biết, những người Maya đầu tiên được ghi nhận đến Mỹ là trong Chương trình Bracero, đưa người lao động Mexico sang thay thế người Mỹ ra chiến trường trong Thế chiến II. Nhưng các làn sóng lớn nhất diễn ra vào cuối thập niên 1990 và 2000, khi đợt di cư từ Mỹ Latinh đạt đỉnh.
Số người Guatemala sống tại Mỹ đã tăng từ 410.000 năm 2000 lên 1,8 triệu năm 2021 – một con số đáng kinh ngạc đối với một quốc gia chỉ có 17 triệu dân. Trong số này có nhiều người Maya, hiện đang sinh sống ở các bang như Florida và California.
“Những người di cư đầu tiên sang Mỹ, thử sức, và thấy rằng ở đó có thể kiếm được tiền thật. Họ về kể với bạn bè nói tiếng Mam, rồi những người đó cũng sang theo, và chẳng bao lâu sau thì kéo theo cả làng,” Silvia Lucrecia Carrillo Godínez, một giáo viên tiếng Mam sống tại San Juan Atitán, chia sẻ bằng tiếng Tây Ban Nha.
Di cư đã biến San Juan từ một nền kinh tế trồng ngô và đậu thành nơi phụ thuộc vào kiều hối, giống như phần lớn Guatemala. Ngày nay, cứ năm người Sanjuanero thì có một người rời đi Mexico hoặc Mỹ để tìm việc lương cao hơn. “Di cư là thứ duy trì ngôi làng của chúng tôi,” Carrillo Godínez nói. “Lời khuyên của người Mam ở Mỹ gửi về là: học cộng trừ, học một chút tiếng Tây Ban Nha, rồi hãy sang Mỹ. Đó là con đường duy nhất để tiến thân.”
Trong nhiều thập kỷ, người nhập cư Maya tại San Francisco sống tập trung ở khu Mission. Nhưng khi giá nhà tăng vọt vào những năm 2000 và 2010, nhiều người chuyển sang khu East Bay, đặc biệt là các thành phố Oakland và Richmond. “Có một tuyến đường trực tiếp đến Oakland,” nhà ngôn ngữ học Scott nói. “Khi tôi quay lại San Juan Atitán và người ta hỏi tôi từ đâu đến, tôi không nói Mỹ hay California, mà nói Oakland – và ai cũng biết đó là đâu.”
Aroldo đã tìm thấy một cộng đồng nơi ngôn ngữ Mam và truyền thống Maya gắn kết mọi người. Họ cùng tổ chức các lễ hội truyền thống và giúp đỡ lẫn nhau thông qua các ủy ban khu phố. Đôi khi, anh nhận được tin nhắn WhatsApp bằng tiếng Mam: At jun xjal yab’ – có người bị ốm; hoặc At jun xjal ma kyim – có người đã mất.
Như nhiều người di cư khác, Aroldo xem thời gian ở California chỉ là tạm thời – một nơi để làm việc cho đến khi có thể quay lại San Juan Atitán và xây nhà cho gia đình. Dù vẫn đau buồn vì mất cha, nhớ gia đình và dãy núi sương mù thời thơ ấu, anh tìm thấy niềm an ủi trong tiếng Mam.
“Ở đây có nhiều đồng hương đến mức tôi hiếm khi thấy nhớ quê. Ngôn ngữ khiến người ta ít cảm thấy xa quê hơn,” anh nói. Đó là lý do anh luôn nhắc nhở đứa cháu trai, hiện đang học ở một trường dạy bằng tiếng Anh tại East Bay, phải nói tiếng Mam ở nhà. “Trước tiên là Mam, rồi đến tiếng Tây Ban Nha, rồi mới đến tiếng Anh,” anh nói.
Một trang trong thủ bản cổ của người Maya, mô tả lịch Maya. Ảnh: Getty Images
Người bán hàng ở Guatemala, nơi các ngôn ngữ Maya vẫn còn được sử dụng. Ảnh: Getty Images
Tàn tích các đền thờ Maya, như ngôi đền này ở Mexico, là những dấu tích của di sản cổ đại. Ảnh: Getty Images
