Trump gieo rắc bất ổn – và Tập Cận Bình nhìn thấy cơ hội

Nếu Trung Quốc thật sự tức giận vì Mỹ áp thêm 10% thuế đối với tất cả hàng hóa Trung Quốc, thì họ đang che giấu điều đó rất khéo léo.

Cả Canada và Mexico đều tuyên bố sẽ trả đũa, và Thủ tướng Canada Justin Trudeau khẳng định đất nước ông “sẽ không lùi bước” khi công bố mức thuế 25% đối với hơn 100 tỷ USD hàng hóa Mỹ.

Tổng thống Mỹ Donald Trump sau đó đã đồng ý tạm hoãn thuế quan đối với hàng hóa nhập khẩu từ cả hai quốc gia này sau khi đạt được các thỏa thuận riêng biệt với họ. Tuy nhiên, mức thuế đối với Trung Quốc vẫn được lên kế hoạch có hiệu lực vào thứ Ba.

Bắc Kinh đã kềm chế cơn giận (held its fire) cho đến phút chót, trước khi công bố áp thuế trả đũa trưa nay. (Xin xem box bên dưới)

Năm 2018, khi Trump khởi động loạt thuế quan đầu tiên nhằm vào hàng nhập khẩu từ Trung Quốc, Bắc Kinh tuyên bố rằng họ “không sợ chiến tranh thương mại”. Lần này, họ kêu gọi Mỹ đối thoại và “gặp Trung Quốc ở điểm giữa”. Theo một số nguồn tin, có khả năng Trump và Tập Cận Bình sẽ có cuộc điện đàm trong tuần này.

Điều đó không có nghĩa là quyết định này không gây tổn hại. Nó chắc chắn sẽ ảnh hưởng, đặc biệt khi mức thuế 10% này bổ sung thêm vào hàng loạt mức thuế mà Trump đã áp đặt trong nhiệm kỳ đầu tiên đối với hàng chục tỷ USD hàng hóa.

Việc chính phủ Trung Quốc phản ứng một cách kiềm chế một phần là do họ không muốn khiến người dân lo lắng, khi nền kinh tế đã chậm lại.

Tuy nhiên, nền kinh tế Trung Quốc hiện nay không còn phụ thuộc vào Mỹ nhiều như trước đây. Bắc Kinh đã củng cố các thỏa thuận thương mại trên khắp châu Phi, Nam Mỹ và Đông Nam Á. Hiện nay, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của hơn 120 quốc gia.

Mức thuế bổ sung 10% có thể không mang lại đòn bẩy mà Trump mong muốn, theo ông Chong Ja Ian từ trung tâm nghiên cứu Carnegie China.

“Trung Quốc sẽ nghĩ rằng họ có thể chịu đựng được mức 10% này – do đó, tôi cho rằng Bắc Kinh đang tỏ ra bình tĩnh (playing it cool). Bởi nếu đó không phải là vấn đề lớn, thì không có lý do gì để đối đầu với chính quyền Trump trừ khi có lợi ích thực sự cho Bắc Kinh.”

Chiến thắng của Tập khi Mỹ thoái lui

Chủ tịch Tập Cận Bình có thể còn có một lý do khác: ông có thể nhìn thấy cơ hội ở đây.

Trump đang gây chia rẽ ngay trong sân sau của Mỹ, đe dọa áp thuế lên cả Liên minh châu Âu (EU) – tất cả chỉ trong tháng đầu tiên tại nhiệm. Điều này có thể khiến các đồng minh khác của Mỹ lo lắng về những gì sẽ xảy ra với họ.

Trong khi đó, Trung Quốc muốn thể hiện mình là một đối tác thương mại toàn cầu bình tĩnh, ổn định và thậm chí có phần hấp dẫn hơn.

“Chính sách ‘Nước Mỹ trên hết’ của Trump sẽ mang lại thách thức và mối đe dọa cho hầu hết các quốc gia trên thế giới,” bà Yun Sun, giám đốc chương trình Trung Quốc tại Trung tâm Stimson, nhận định.

“Từ góc độ cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung, sự suy giảm uy tín và vai trò lãnh đạo của Mỹ sẽ mang lại lợi ích cho Trung Quốc. Điều này có thể không tốt trên phương diện quan hệ song phương, nhưng Bắc Kinh chắc chắn sẽ cố gắng ‘biến chanh chua thành nước chanh’…”

Campuchia hiện đã trở thành một trong những nước nhập khẩu nguyên liệu thô từ Trung Quốc nhiều nhất – và là điểm đến của các doanh nghiệp Trung Quốc muốn né thuế quan của Mỹ.

Là nhà lãnh đạo của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, ông Tập không giấu tham vọng xây dựng một trật tự thế giới thay thế do Trung Quốc dẫn đầu.

Kể từ khi đại dịch Covid kết thúc, ông đã đi công du nhiều nơi và ủng hộ các thể chế quốc tế lớn như Ngân hàng Thế giới cũng như các hiệp định như Thỏa thuận khí hậu Paris.

Truyền thông nhà nước Trung Quốc đã mô tả những động thái này như một sự kết nối với thế giới và tăng cường quan hệ ngoại giao.

Trước đó, khi Trump cắt tài trợ của Mỹ cho WHO vào năm 2020, Trung Quốc đã cam kết bổ sung ngân sách. Hiện đang có kỳ vọng rằng Bắc Kinh sẽ tiếp tục lấp đầy khoảng trống sau khi Washington rút khỏi WHO.

Tương tự, với việc Mỹ đóng băng viện trợ nước ngoài, gây ra hỗn loạn cho các quốc gia và tổ chức vốn phụ thuộc vào ngân sách từ Washington, Trung Quốc có thể muốn nhảy vào để bù đắp, bất chấp những khó khăn kinh tế trong nước.

Vào ngày đầu tiên trở lại Nhà Trắng, Trump đã đóng băng tất cả các khoản viện trợ nước ngoài của Mỹ – vốn là nước tài trợ lớn nhất thế giới. Hàng trăm chương trình viện trợ nước ngoài do USAID điều phối đã bị đình chỉ. Một số đã được khôi phục, nhưng các nhà thầu viện trợ vẫn mô tả tình trạng hỗn loạn khi tương lai của cơ quan này vẫn còn bất định.

John Delury, nhà sử học về Trung Quốc hiện đại và Giáo sư tại Đại học Yonsei ở Seoul, nhận định rằng học thuyết ‘Nước Mỹ trên hết’ của Trump có thể làm suy yếu thêm vị thế của Washington với tư cách là lãnh đạo toàn cầu.

“Sự kết hợp giữa thuế quan áp lên các đối tác thương mại lớn và việc đóng băng viện trợ nước ngoài gửi một thông điệp đến cả các nước thuộc khối OECD lẫn khu vực Bán cầu Nam rằng Mỹ không quan tâm đến hợp tác hay quan hệ đối tác quốc tế,” ông nói với BBC.

“Thông điệp nhất quán của Chủ tịch Tập về toàn cầu hóa ‘cùng thắng’ giờ đây mang một ý nghĩa hoàn toàn mới khi Mỹ rút lui khỏi thế giới.”

Những liên minh mới

Trong tham vọng dẫn dắt quản trị toàn cầu, Bắc Kinh từ lâu đã tìm kiếm cơ hội để làm lung lay trật tự thế giới do Mỹ dẫn đầu trong suốt 50 năm qua – và sự bất định dưới thời Trump 2.0 có thể chính là cơ hội đó.

“Liệu điều này có thực sự mang lại lợi thế quan trọng cho Bắc Kinh hay không – tôi không chắc chắn lắm,” ông Chong Ja Ian nhận định.

“Nhiều đồng minh và đối tác của Mỹ, đặc biệt là ở khu vực Thái Bình Dương, có lý do để hợp tác với Bắc Kinh, nhưng họ cũng có lý do để dè chừng. Đó là lý do tại sao chúng ta thấy Nhật Bản, Hàn Quốc, Philippines và Úc đang xích lại gần nhau hơn, một phần vì những lo ngại mà họ có đối với Trung Quốc.”

Viện Quan hệ Quốc tế Úc (AIIA) nhận định rằng đang có một “động lực ngày càng lớn” cho một liên minh ba bên giữa Úc, Nhật Bản và Hàn Quốc, được thúc đẩy bởi “tác động từ nhiệm kỳ thứ hai của Trump”.

Cả ba quốc gia này, cùng với Philippines, đều lo ngại về sự quyết đoán của Trung Quốc ở Biển Đông. Họ cũng quan tâm đến nguy cơ xảy ra chiến tranh đối với Đài Loan – hòn đảo tự trị mà Bắc Kinh coi là một tỉnh ly khai và tuyên bố sẽ thống nhất, kể cả bằng vũ lực nếu cần thiết.

Đài Loan từ lâu đã là một trong những vấn đề nhạy cảm nhất trong quan hệ Mỹ – Trung, và Bắc Kinh luôn phản đối bất kỳ động thái nào từ Washington thể hiện sự ủng hộ đối với Đài Bắc.

Nhưng Mỹ có thể sẽ khó khăn hơn trong việc đáp trả các hành động quyết liệt của Trung Quốc khi Trump liên tục đe dọa sáp nhập Canada hoặc mua Greenland.

Hầu hết các quốc gia trong khu vực lâu nay vẫn sử dụng liên minh quân sự với Washington để cân bằng quan hệ kinh tế với Trung Quốc.

Tuy nhiên, khi ngày càng cảnh giác với Bắc Kinh và không chắc chắn về Mỹ, họ có thể sẽ tìm kiếm các liên minh mới ở châu Á – không gắn chặt với bất kỳ siêu cường nào.

Bình yên trước cơn bão

Trump công bố mức thuế mới vào cuối tuần, ngay khi các gia đình Trung Quốc đang đón Tết Nguyên đán và chào đón Thần Tài vào nhà.

Những chiếc đèn lồng đỏ rực vẫn đung đưa trên những con phố vắng lặng ở Bắc Kinh, khi phần lớn công nhân đã về quê trong kỳ nghỉ lễ lớn nhất trong năm.

Phản ứng của Trung Quốc đến nay vẫn trầm lắng hơn nhiều so với Canada hay Mexico. Bộ Thương mại Trung Quốc tuyên bố sẽ thực hiện các biện pháp pháp lý và sử dụng Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) để khiếu nại.

Nhưng điều này khó có thể gây áp lực lớn lên Washington. Hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO gần như đã bị tê liệt kể từ năm 2019, khi chính Trump – lúc đó đang trong nhiệm kỳ đầu tiên – chặn việc bổ nhiệm các thẩm phán xử lý kháng cáo.

Khi kỳ nghỉ lễ kết thúc và các quan chức đảng quay trở lại Bắc Kinh để làm việc, họ sẽ phải đưa ra quyết định.

Trong những tuần gần đây, các quan chức Trung Quốc đã có chút lạc quan khi nhận thấy dấu hiệu rằng chính quyền Trump có thể muốn giữ mối quan hệ ổn định – đặc biệt sau khi hai nhà lãnh đạo có một cuộc điện đàm mà Trump mô tả là “tuyệt vời” vào tháng trước.

Hiện tại, Trung Quốc vẫn giữ bình tĩnh, có lẽ hy vọng đạt được một thỏa thuận với Washington để tránh thêm các mức thuế mới và ngăn mối quan hệ giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới rơi vào vòng xoáy không kiểm soát (spiralling out of control).

Tuy nhiên, nhiều người tin rằng sự điềm tĩnh này khó có thể kéo dài, khi cả hai đảng Dân chủ và Cộng hòa đều ngày càng coi Trung Quốc là mối đe dọa lớn nhất đối với chính sách đối ngoại và kinh tế của Mỹ.

“Với sự khó lường, bốc đồng và liều lĩnh của ông Trump, chắc chắn sẽ có những cú sốc lớn trong quan hệ song phương,” ông Wu Xinbo, giáo sư và giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Mỹ tại Đại học Phúc Đán, nhận xét.

“Hơn nữa, đội ngũ của Trump có không ít người có quan điểm diều hâu, thậm chí cực đoan về Trung Quốc. Không thể tránh khỏi việc quan hệ Mỹ – Trung sẽ đối mặt với những gián đoạn nghiêm trọng trong bốn năm tới.”

Trung Quốc chắc chắn lo ngại về mối quan hệ với Mỹ và những tác động mà một cuộc chiến thương mại có thể gây ra đối với nền kinh tế đang tăng trưởng chậm lại của họ.

Nhưng đồng thời, Bắc Kinh cũng sẽ tìm kiếm cơ hội để tận dụng sự thay đổi trong cán cân chính trị toàn cầu nhằm lôi kéo cộng đồng quốc tế về phía mình và mở rộng tầm ảnh hưởng.