Việc giải thích chính xác điều gì đang diễn ra trong não bộ khi chúng ta trải nghiệm niềm vui hoặc khoái cảm vẫn là một điều khó nắm bắt.
Tháng Ba năm nay, như thường lệ, Báo cáo Hạnh phúc Thế giới hằng năm lại được công bố. Bảng xếp hạng mới nhất đưa Phần Lan lên vị trí số một, cùng với nhiều quốc gia Bắc Âu khác chiếm lĩnh top 10.
Như mọi khi, vẫn có những người đặt câu hỏi về độ tin cậy và ý nghĩa của các dữ liệu trong báo cáo này, trong đó có không ít người Phần Lan. Rốt cuộc thì, bảng xếp hạng này chỉ dựa trên một câu hỏi duy nhất, yêu cầu người tham gia tự đánh giá chất lượng cuộc sống của mình theo thang điểm từ 0 đến 10. Đây không hẳn là một phương pháp nghiên cứu chặt chẽ.
Tuy nhiên, nếu cách này chưa đúng để đo lường hạnh phúc, thì cách nào mới là đúng? Câu hỏi này nan giải hơn bạn tưởng, bởi dù ai cũng nhận ra và theo đuổi hạnh phúc, nhưng về mặt khoa học thì thật khó để xác định chính xác hạnh phúc là gì.
Bạn có thể nghĩ rằng điều này quá rõ ràng: hạnh phúc là một cảm xúc. Đúng không? Đúng là vậy. Nhưng cảm xúc cũng rất khó định nghĩa, ngoài việc viện đến các thuật ngữ mơ hồ như “cảm giác”.
Trên thực tế, hầu hết các từ điển đều định nghĩa hạnh phúc là “cảm giác hạnh phúc”. Cách định nghĩa này nghe có vẻ đúng, nhưng lại rất vô dụng vì không mang đến chút thông tin hữu ích nào.
Định nghĩa về hạnh phúc có phần đa dạng hơn một chút. Hầu hết đều đề cập đến yếu tố khoái cảm. Ít ai phản đối việc xem hạnh phúc có liên quan đến khoái cảm. Vì vậy, có thể suy ra rằng hạnh phúc là cảm xúc bạn có khi đang trải nghiệm điều gì đó dễ chịu hay khoái cảm.
Nhưng nếu xét đến muôn vàn trải nghiệm khác nhau mà con người có thể tìm thấy khoái cảm, thì bạn sẽ phải bao gồm cả âm nhạc buồn, phim kinh dị, và những câu chuyện bi kịch – rõ ràng không phải là một danh sách quá vui vẻ. Dù mỗi người có sở thích riêng, nhưng rõ ràng là chúng ta vẫn có thể cảm thấy khoái lạc ngay cả khi đang ở trong trạng thái cảm xúc không phải hạnh phúc.
Một khái niệm khác thường xuyên xuất hiện khi bàn về định nghĩa của hạnh phúc là sự mãn nguyện. Hầu hết mọi người đều có thể liên hệ với cảm giác này – khoảnh khắc khi mọi việc đã hoàn tất, mọi thứ đều ổn thỏa – đó là một trải nghiệm rất dễ chịu. Và chắc chắn nó khiến ta hạnh phúc.
Nhưng cũng có một biểu hiện khác của hạnh phúc: sự phấn khích tột độ, trạng thái hân hoan, vui sướng tột đỉnh khi đang trải qua điều gì đó tuyệt vời. Không ai phủ nhận rằng một người đang ở trạng thái như vậy rõ ràng là đang hạnh phúc.
Thế nhưng, một người đang hoàn toàn mãn nguyện cũng vậy. Và hai trạng thái này về cơ bản lại không tương thích với nhau.
Chắc chắn không ai từng trải qua một “cơn phấn khích mãn nguyện”. Không ai ngồi trong chiếc ghế bành êm ái sau một ngày dài, mọi việc đã xong xuôi, tay cầm ly whisky lâu năm và cuốn tiểu thuyết yêu thích, rồi bỗng dưng bùng nổ trong cơn hân hoan cực độ, nghĩ rằng: “Mình thư giãn quá! Tuyệt vời thật!” – Đơn giản là bộ não chúng ta không hoạt động theo cách đó.
Điều này cho thấy rằng cái gọi là hạnh phúc thực ra là kết quả của nhiều quá trình khác nhau trong não bộ. Có hệ thống phần thưởng, chịu trách nhiệm tạo ra khoái cảm. Nhưng ta biết rằng đó không phải là toàn bộ câu chuyện.
Các dữ liệu thần kinh học đã chứng minh điều đó. Theo bằng chứng hiện có, không hề tồn tại một “trung tâm hạnh phúc” trong não người. Điều chúng ta gọi là hạnh phúc có lẽ chỉ là một thuật ngữ chung, một cái nhãn tiện lợi để mô tả muôn vàn cách thức mà ta có thể cảm thấy tốt đẹp hoặc tích cực.
Thật vậy, đôi khi điều khiến ta cảm thấy hạnh phúc không phải là do điều gì diễn ra trong não, mà là do điều gì đó không diễn ra. Hạnh phúc đôi khi xuất hiện khi các vùng não sản sinh căng thẳng – vốn luôn “bật” ở mức độ nào đó – được giảm hoặc tắt đi.
Đó là lý do tại sao rượu lại phổ biến đến vậy. Ở liều lượng nhỏ, rượu ức chế các vùng não cao hơn – nơi lo lắng về hậu quả và phán xét từ người khác. Điều này làm giảm căng thẳng và từ đó khiến ta cảm thấy hạnh phúc hơn.
Có lẽ sự phân chia thần kinh nằm ở đây? Mãn nguyện là loại hạnh phúc đến từ việc loại bỏ căng thẳng, trong khi phấn khích, vui sướng và hân hoan là kết quả của sự kích thích và hoạt động quá mức trong hệ thống phần thưởng. Đó có thể là một giả thuyết.
Như thường lệ, đây có lẽ vẫn chưa phải là toàn bộ câu chuyện. Não người quá phức tạp để chỉ có một lời giải. Chủ đề của Báo cáo Hạnh phúc Thế giới năm 2025 là “Cảm giác thuộc về và lòng tốt”. Điều này hoàn toàn hợp lý – con người vốn là sinh vật xã hội, giàu lòng thấu cảm, nên phần lớn hạnh phúc của ta phụ thuộc vào những người xung quanh. Có một mối liên hệ đáng kể giữa lòng thấu cảm và hạnh phúc, điều đó cho thấy các hành động tử tế và cảm giác được thuộc về có thể là một thành phần quan trọng của hạnh phúc.
Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào lòng thấu cảm và kết nối xã hội – hay cảm giác được công nhận – cũng có thể dẫn đến những mặt tiêu cực. Ví dụ, bạn có thể sở hữu mọi thứ mà con người từng mong muốn – tiền bạc, quyền lực và sự an toàn – nhưng nếu bạn cảm thấy người khác không thích mình, thì hạnh phúc vẫn có thể lẩn tránh bạn.
Cuối cùng, thật khó để đo lường hạnh phúc nếu ta không thể xác định chính xác nó là gì về mặt khoa học. Nhưng điều đó không có nghĩa là ta nên trách móc ai đó vì tin vào điều ngược lại. Miễn là họ thấy hạnh phúc là được rồi.
Sự mãn nguyện được xem là một dạng hạnh phúc đến từ việc loại bỏ căng thẳng. Ảnh: Getty
Hạnh phúc có thể xuất hiện khi não giảm bớt áp lực. Ảnh: Getty
