Trong nhiều thập kỷ, chúng ta được dạy rằng giảm cân chỉ là vấn đề ý chí: ăn ít hơn, vận động nhiều hơn. Nhưng khoa học hiện đại đã chứng minh điều này không hoàn toàn đúng.
Trước hết, hãy quay lại vài trăm nghìn năm để nhìn vào tổ tiên của loài người. Bởi nhiều khó khăn chúng ta gặp phải khi giảm cân ngày nay có thể “đổ lỗi” cho những người đi trước – có thể coi đây là trường hợp điển hình “đổ lỗi cho cha mẹ”.
Đối với tổ tiên chúng ta, mỡ cơ thể là “cứu cánh”: quá ít có thể dẫn đến đói khát, quá nhiều có thể làm bạn chậm chạp. Qua thời gian, cơ thể con người trở nên cực kỳ giỏi trong việc bảo vệ năng lượng dự trữ nhờ những cơ chế sinh học phức tạp được “cài đặt” vào não. Nhưng trong thế giới hiện nay, nơi thức ăn ở khắp nơi và vận động là tùy chọn, chính những cơ chế từng giúp chúng ta sống sót nay lại gây khó khăn trong việc giảm cân.
Khi ai đó giảm cân, cơ thể phản ứng như thể đó là mối đe dọa sinh tồn. Hormone đói tăng cao, thèm ăn dữ dội và lượng calo tiêu thụ giảm. Những thích nghi này tiến hóa nhằm tối ưu hóa việc dự trữ và sử dụng năng lượng trong môi trường thức ăn không ổn định. Nhưng ngày nay, với việc dễ dàng tiếp cận đố ăn vặt giàu calo và lối sống ít vận động, những cơ chế từng giúp chúng ta sống sót giờ lại gây ra nhiều vấn đề.
Một nghiên cứu gần đây cho thấy não bộ cũng có cơ chế mạnh mẽ để bảo vệ trọng lượng cơ thể – và “nhớ” được trọng lượng trước đó. Với tổ tiên, điều này có nghĩa là nếu họ giảm cân trong thời kỳ khó khăn, cơ thể có thể “lấy lại” trọng lượng bình thường khi điều kiện tốt hơn.
Với con người hiện đại, điều đó có nghĩa là não và cơ thể “ghi nhớ” mọi tăng cân dư thừa như thể sự sống của chúng ta phụ thuộc vào nó. Nói cách khác, một khi cơ thể từng nặng hơn, não coi mức cân nặng cao đó là “mức bình thường mới” – một mức mà nó cảm thấy cần phải bảo vệ.
Khả năng “ghi nhớ” trọng lượng trước đó của cơ thể giúp giải thích tại sao nhiều người tăng cân trở lại sau khi giảm cân. Nhưng khoa học cho thấy việc tăng cân lại này không phải do thiếu kỷ luật; sinh học của chúng ta đang làm đúng những gì nó tiến hóa để làm: bảo vệ cơ thể khỏi giảm cân.
Tác động của thuốc giảm cân
Đây là lý do tại sao một số loại thuốc giảm cân mang lại hy vọng mới. Chúng hoạt động bằng cách mô phỏng hormone ruột, báo hiệu cho não bộ để làm giảm cảm giác thèm ăn. Tuy nhiên, khi ngưng điều trị, sinh học cơ thể lại chiếm ưu thế – và cân nặng bị mất có thể quay trở lại.
Nghiên cứu về béo phì và chuyển hóa có thể giúp các liệu pháp trong tương lai điều chỉnh các tín hiệu khiến cơ thể “trở về” trọng lượng ban đầu, ngay cả sau khi kết thúc điều trị.
Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng sức khỏe tốt không đồng nghĩa với “cân nặng lý tưởng”. Ví dụ, tập thể dục, giấc ngủ đầy đủ, dinh dưỡng cân bằng và sức khỏe tinh thần đều cải thiện tim mạch và chuyển hóa, ngay cả khi cân nặng gần như không thay đổi.
Một cách tiếp cận toàn xã hội
Tất nhiên, béo phì không chỉ là vấn đề cá nhân – cần cách tiếp cận trên toàn xã hội để giải quyết nguyên nhân gốc rễ. Nghiên cứu gợi ý một số biện pháp phòng ngừa có thể tạo khác biệt – chẳng hạn đầu tư vào bữa ăn học đường lành mạnh, giảm tiếp thị thức ăn vặt cho trẻ em, thiết kế khu dân cư ưu tiên đi bộ và đạp xe hơn xe hơi, và tiêu chuẩn hóa khẩu phần ăn tại nhà hàng.
Các nhà khoa học cũng chú ý tới các giai đoạn quan trọng đầu đời – từ thai kỳ đến khoảng 7 tuổi – khi hệ thống điều chỉnh cân nặng của trẻ đặc biệt dễ thay đổi. Nghiên cứu cho thấy chế độ ăn của cha mẹ, cách nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và thói quen sớm có thể ảnh hưởng lâu dài tới cách não kiểm soát cảm giác thèm ăn và dự trữ mỡ.
Nếu bạn muốn giảm cân, vẫn có nhiều việc có thể làm – chủ yếu tập trung ít hơn vào chế độ ăn cực đoan và nhiều hơn vào thói quen bền vững hỗ trợ sức khỏe tổng thể. Ưu tiên giấc ngủ giúp điều chỉnh cảm giác thèm ăn, trong khi hoạt động thường xuyên – ngay cả đi bộ – cải thiện lượng đường huyết và sức khỏe tim mạch.
Béo phì không phải là thất bại cá nhân, mà là tình trạng sinh học được hình thành bởi não bộ, gen và môi trường sống. Tin tốt là các tiến bộ trong thần kinh học và dược lý đang mở ra cơ hội điều trị mới, trong khi các chiến lược phòng ngừa có thể thay đổi bối cảnh cho thế hệ tương lai.
Vì vậy, nếu bạn từng gặp khó khăn trong việc giảm cân và duy trì cân nặng, hãy biết rằng bạn không đơn độc, và đó không phải lỗi của bạn. Não bộ là đối thủ đáng gờm. Nhưng nhờ khoa học, y học và các chính sách thông minh, chúng ta đang bắt đầu thay đổi “luật chơi”.
Cha mẹ bạn ăn gì có thể ảnh hưởng đến cân nặng của bạn về sau. Ảnh: The Conversation
Chế độ luyện tập thường xuyên giúp cải thiện lượng đường huyết và sức khỏe tim mạch. Ảnh: The Conversation
