Các nhà khảo cổ đã phát hiện tàn tích của một khu định cư lớn thời Đồ Đồng trên thảo nguyên Kazakhstan, một địa điểm dường như từng là trung tâm sản xuất đồng thiếc lớn cách đây hơn 3.500 năm. Khám phá này đến từ nhóm nghiên cứu quốc tế do các chuyên gia tại Trường Cao đẳng Đại học London (UCL) chủ trì.
Các phát hiện, được công bố trên Antiquity Project Gallery và thực hiện cùng Đại học Durham và Đại học Toraighyrov của Kazakhstan, là nghiên cứu khảo cổ chuyên sâu đầu tiên về Semiyarka, một khu định cư rộng khoảng 140 héc-ta, và là địa điểm cổ đại lớn nhất thuộc loại này trong khu vực.
Mặc dù các nhà nghiên cứu tại Đại học Toraighyrov đã xác định khu vực này từ đầu những năm 2000, nhưng chỉ gần đây nó mới được khảo sát toàn diện. Có niên đại khoảng năm 1600 TCN, Semiyarka làm sáng tỏ thời điểm then chốt khi các nhóm du mục bắt đầu xây dựng những cộng đồng cố định và mang tính đô thị hơn.
Tác giả chính, Tiến sĩ Miljana Radivojević (Khoa Khảo cổ UCL), cho biết: “Đây là một trong những phát hiện khảo cổ đáng chú ý nhất ở khu vực này trong nhiều thập kỷ. Semiyarka thay đổi cách chúng ta nghĩ về các xã hội thảo nguyên. Nó cho thấy những cộng đồng du cư hoàn toàn có thể xây dựng và duy trì những khu định cư cố định, có tổ chức, xoay quanh một ngành công nghiệp có quy mô lớn — một ‘trung tâm đô thị’ thực sự của thảo nguyên.”
Kiến trúc và quy hoạch của Semiyarka
Những gì còn lại ngày nay bao gồm hai hàng gò đất hình chữ nhật cao khoảng một mét. Các gò đất này từng là nền của các ngôi nhà khép kín với nhiều phòng. Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện dấu tích của một công trình trung tâm lớn gấp đôi kích thước các ngôi nhà xung quanh. Vai trò của nó chưa được biết rõ, nhưng có thể là không gian nghi lễ, nơi tụ họp chung hoặc nơi ở của một gia đình có ảnh hưởng.
Quy mô và tính ổn định lâu dài của khu định cư này thách thức các giả thuyết trước đây. Các học giả từ lâu cho rằng cư dân thời kỳ đó ở vùng này chủ yếu là bán du mục, sống trong các trại tạm hoặc những ngôi làng nhỏ.
Đồng tác giả, Giáo sư Dan Lawrence (Đại học Durham), nói: “Quy mô và cấu trúc của Semiyarka hoàn toàn khác biệt với bất kỳ điều gì chúng tôi từng thấy ở vùng thảo nguyên. Các khu nhà hình chữ nhật và công trình có thể mang tính chất tượng đài cho thấy các cộng đồng thời Đồ Đồng ở đây đã phát triển những khu định cư quy hoạch tinh vi, tương tự như các xã hội ‘đô thị’ khác trên thế giới cổ đại.”
Semiyarka nhiều khả năng là trung tâm sản xuất đồng thiếc lớn của khu vực — một phát hiện hiếm hoi ở thảo nguyên Á-Âu. Ở phía đông nam thành phố, các nhà nghiên cứu khai quật được bằng chứng về một “khu công nghiệp” dành riêng cho luyện kim đồng thiếc — hợp kim chủ đạo của thời Đồ Đồng. Khảo cổ và khảo sát địa vật lý cho thấy có chén nấu kim loại, xỉ và hiện vật đồng thiếc, đưa ra bằng chứng chắc chắn đầu tiên rằng thợ luyện kim Semiyarka vận hành hệ thống sản xuất phức tạp chứ không chỉ là các xưởng nhỏ.
Hiện nay, hiểu biết về sản xuất đồng thiếc trong thời Đồ Đồng trên thảo nguyên Á-Âu vẫn rất hạn chế, dù hàng trăm nghìn hiện vật bằng đồng thiếc còn lưu giữ trong các bảo tàng. Chỉ có một địa điểm khác — khu khai khoáng thời Đồ Đồng muộn ở Askaraly (miền đông Kazakhstan) — từng được liên hệ với sản xuất đồng thiếc.
Semiyarka cho thấy cả một khu vực dân cư chuyên về luyện đồng thiếc — gợi ý về một ngành công nghiệp có tổ chức chặt chẽ đối với hợp kim quý giá này. Các nhà nghiên cứu hy vọng địa điểm này có thể mang đến hiểu biết sâu hơn về các kỹ thuật sản xuất cổ đại còn ít được biết đến.
Vị trí chiến lược và kết nối văn hóa
Thành phố tọa lạc trên một mỏm đất cao nhìn xuống sông Irtysh ở đông bắc Kazakhstan và được phát hiện lần đầu vào đầu những năm 2000. Tên gọi của nó — “Bảy Hẻm Núi” — bắt nguồn từ mạng lưới thung lũng bao quanh. Vị trí chiến lược này gợi ý rằng Semiyarka từng là trung tâm trao đổi và cũng có thể là một trung tâm quyền lực khu vực. Nó cũng nằm gần các mỏ đồng và thiếc ở dãy Altai, nơi cung cấp nguyên liệu cho hoạt động sản xuất đồng của khu định cư.
Đồng tác giả, Tiến sĩ Viktor Merz (Đại học Toraighyrov), người đầu tiên phát hiện địa điểm này, cho biết: “Tôi đã khảo sát Semiyarka trong nhiều năm với sự hỗ trợ của quỹ nghiên cứu quốc gia Kazakhstan, nhưng sự hợp tác này thực sự nâng tầm hiểu biết của chúng tôi về địa điểm. Làm việc với các đồng nghiệp từ UCL và Durham mang đến những phương pháp và góc nhìn mới. Tôi rất mong chờ giai đoạn khai quật tiếp theo, khi chúng tôi có thể tận dụng chuyên môn của họ về khảo cổ luyện kim và khảo cổ cảnh quan.”
Các hiện vật kim loại hoàn chỉnh và mảnh gốm đào được cho thấy cư dân chủ yếu là người Alekseevka-Sargary, một nhóm trong số những cộng đồng đầu tiên xây dựng nhà ở cố định trong khu vực. Một số vật phẩm khác lại mang dấu ấn của người Cherkaskul, nhóm sống rải rác trong vùng nhưng được cho là mang tính du mục hơn. Điều này cho thấy cư dân Semiyarka nhiều khả năng giao thương với các cộng đồng lân cận.
Định hướng nghiên cứu tương lai
Nhóm nghiên cứu hy vọng sẽ tìm hiểu cách cộng đồng Semiyarka tổ chức sản xuất và trao đổi với các cộng đồng lân cận, cũng như tác động môi trường của các hoạt động này. Ngoài ra, họ đã xác định một số khu mộ và khu định cư tạm thời gần đó cùng thời kỳ, có thể giúp hé mở thêm về văn hóa cổ đại của vùng.
Nghiên cứu được tài trợ bởi Học viện Anh, Bộ Khoa học và Giáo dục Đại học Kazakhstan và Dự án DREAM thuộc ERC/UKRI.
Ảnh chụp trên không của khu vực Semiyarka từ flycam. Ảnh: Peter J. Brown
Một hiện vật đồng được phát hiện tại Semiyarka. Ảnh: VK Merz & IK Merz
Một chiếc rìu đồng được phát hiện tại Semiyarka. Ảnh: VK Merz & IK Merz
Một chén nung dùng để tinh luyện và sản xuất đồng tìm thấy tại địa điểm Semiyarka. Ảnh: VK Merz & IK Merz
Các nhà nghiên cứu Miljana Radivojević, Ilya Merz, Dan Lawrence và Richie Villis thảo luận kết quả nghiên cứu. Ảnh: Peter J. Brown
Các nhà nghiên cứu Dan Lawrence, Miljana Radivojević và Ilya Merz trên xe địa hình tại hiện trường. Ảnh: Peter J. Brown
