Trong thập niên 1960, bài hát Fly Me to the Moon của Frank Sinatra gắn liền với các sứ mệnh Apollo. Ca khúc lạc quan này được thu âm năm 1964, khi chiến thắng của Mỹ trước Liên Xô trong cuộc đua lên Mặt Trăng vẫn chưa được đảm bảo.
Tuy nhiên, khi phi hành đoàn Apollo 11 đặt chân lên bề mặt Mặt Trăng năm 1969, bài hát của Sinatra trở thành giai điệu phù hợp cho một thời kỳ mà, ở phương Tây, dường như điều gì cũng là có thể.
Trong thế kỷ 21, việc khám phá Mặt Trăng sẽ mang hình thức khác. Nhiều quốc gia muốn không chỉ đến đó, mà còn ở lại. Mỹ, Trung Quốc và các đối tác quốc tế ở cả hai phía đều có kế hoạch xây dựng những căn cứ thường trực trên bề mặt Mặt Trăng – điều làm dấy lên nguy cơ xung đột.
Các căn cứ sẽ được đặt ở cực nam của Mặt Trăng, nơi có những nguồn tài nguyên quý giá như nước ở dạng băng. Lượng băng này, nằm trong các hố va chạm ở khu vực trong bóng tối vĩnh viễn, có thể được chuyển hóa thành nước phục vụ căn cứ và thành nhiên liệu tên lửa cho các hoạt động khám phá tiếp theo cũng như phục vụ người sống tại đó. Mặt Trăng cũng có thể chứa các khoáng sản giá trị như đất hiếm mà các quốc gia muốn khai thác.
Nhưng những nguồn tài nguyên này rất hạn chế, cũng như các vị trí thích hợp để đáp xuống và xây dựng căn cứ. Do đó, nguy cơ xung đột giữa các quốc gia trong không gian không phải là điều không tưởng.
Tuy vậy, vẫn có các biện pháp để đảm bảo tương lai hợp tác. Một bài hát lạc quan như Fly Me To The Moon hoàn toàn có thể tiếp tục trở thành “nhạc nền” cho kỷ nguyên khám phá mới, như nó từng thể hiện trong những năm 1960–70.
Các hiệp ước quốc tế có thể là giải pháp, đi kèm với thiện chí hành xử có trách nhiệm giữa các quốc gia. Hiệp ước Ngoài Vũ trụ năm 1967 quy định rằng không gian vũ trụ không thuộc quyền sở hữu của bất kỳ quốc gia nào thông qua tuyên bố chủ quyền hay thông qua việc sử dụng hoặc chiếm đóng. Đồng thời, Điều I của hiệp ước coi không gian là tài sản chung toàn cầu, và nêu rõ việc khám phá và sử dụng không gian – bao gồm cả tài nguyên – là dành cho tất cả các quốc gia.
Một câu hỏi then chốt là liệu băng nước trên Mặt Trăng có thể được khai thác mà không vi phạm nguyên tắc “không chiếm hữu” hay không.
Hiệp định Mặt Trăng
Artemis Accords – một bộ hướng dẫn do Mỹ khởi xướng – là nỗ lực tiếp cận “từ dưới lên” nhằm thiết lập quy tắc ứng xử chung. Mục 10 nêu rằng “việc khai thác tài nguyên không gian vốn dĩ không cấu thành hành vi chiếm hữu quốc gia theo Điều II của Hiệp ước Ngoài Vũ trụ”.
Tài liệu này cũng đề xuất sử dụng “vùng an toàn” tạm thời quanh các hoạt động khai thác. Các quốc gia ký kết phải thông báo hoạt động của mình cho các nước khác và phối hợp để tránh gây can thiệp có hại.
Tuy nhiên, các vùng an toàn này gây tranh cãi vì có thể bị xem là vi phạm nguyên tắc “không chiếm hữu”. Với một số người, những vùng này có thể tạo ra quyền sở hữu trên thực tế đối với tài nguyên không gian.
Hiện có 56 quốc gia ký Artemis Accords. Thái Lan và Senegal vừa ký bộ thỏa thuận này do Mỹ dẫn dắt, đồng thời cũng tham gia dự án căn cứ Mặt Trăng của Trung Quốc. Những quốc gia này đóng vai trò cầu nối giữa hai chương trình, mở ra hy vọng hợp tác.
Hiệp định Mặt Trăng, được Liên Hợp Quốc thông qua năm 1979, cũng điều chỉnh cách sử dụng vệ tinh tự nhiên của Trái Đất. Hiệp định này có nhiều điểm đáng chú ý, trong đó có yêu cầu minh bạch – buộc các quốc gia chia sẻ thông tin về hoạt động của mình trên Mặt Trăng – và nỗ lực quốc tế trong quản lý tài nguyên Mặt Trăng.
Mục tiêu của hiệp định là tăng cường xây dựng lòng tin. Giống như Hiệp ước Ngoài Vũ trụ, nó cấm tuyệt đối việc chiếm hữu tài nguyên không gian.
Vấn đề lớn là Trung Quốc, Mỹ và Nga đều không ký hiệp định này. Tuy nhiên, Hiệp định Mặt Trăng vẫn là khung pháp lý tốt nhất cho tương lai – không cần thêm hiệp ước mới. Các quốc gia chỉ cần sử dụng nó, và nếu cần thì sửa đổi một hoặc hai điều khoản trong đó.
Một chương khám phá Mặt Trăng khác biệt đang mở ra cho các cường quốc
Thế giới đang đứng trước ngưỡng cửa một thời kỳ khám phá Mặt Trăng mới. Dù Mỹ hay Trung Quốc đặt chân lên trước, cả hai đều có quyết tâm xây dựng sự hiện diện lâu dài. Trung Quốc, cùng với khoảng 10 quốc gia, đang lên kế hoạch xây căn cứ có tên Trạm Nghiên cứu Mặt Trăng Quốc tế (ILRS). NASA thì sẽ phát triển Artemis Base Camp.
Các căn cứ này cần thời gian để hình thành, nhưng cuộc đua đã bắt đầu. Artemis II – sứ mệnh đưa 4 phi hành gia bay vòng quanh Mặt Trăng – dự kiến phóng vào tháng 2/2026. Ngày 24 tháng 9 năm nay, NASA cũng công bố nhóm phi hành gia mới, những người có khả năng được bay lên bề mặt Mặt Trăng.
Trung Quốc gần đây hoàn tất thử nghiệm tàu đổ bộ có người lái Lanyue. Dự án căn cứ ILRS của nước này có sự tham gia của các quốc gia vốn không có lịch sử lâu dài trong hoạt động du hành vũ trụ có người lái.
Vậy làm thế nào để các quốc gia vừa tận dụng được cơ hội hợp tác, vừa tránh đưa những cạnh tranh và bất bình đẳng từ Trái Đất lên Mặt Trăng?
Việc tái hiện “miền Tây hoang dã” trên Mặt Trăng – nơi ai đặt chân đến trước thì giành đất – là điều không thể trong thế kỷ 21. Khi con người đặt chân lên Mặt Trăng, tất cả đều là “người Trái Đất”, bất kể quốc kỳ.
Không gian có thể là nền tảng cho ngoại giao, chứ không chỉ xung đột. Nó cũng có thể là công cụ phát triển kinh tế – xã hội. Đây là những động lực mạnh mẽ để nhân loại hợp tác trong cuộc chinh phục biên giới cuối cùng.
Việc mở rộng dấu chân con người ra ngoài Trái Đất là thách thức lớn nhất của thế kỷ này và hơn thế nữa. Vì vậy, nỗ lực toàn cầu nhằm khám phá không gian một cách hợp tác và hòa bình không chỉ khả thi – mà còn bắt buộc.
Ảnh minh họa một căn cứ trên Mặt Trăng, với Trái Đất ở phía xa. Việc tận dụng tài nguyên thiên nhiên trên Mặt Trăng có thể dẫn tới những xung đột lớn trong tương lai. Ảnh: ESA
