Lịch sử doanh nghiệp-doanh nhân thế giới có không ít những bước ngoặt, và như người ta thường nói, “trong cái rủi có cái may”. Doanh nhân trẻ Chen Tianshi là một trường hợp như thế, khi mà vào năm 2019, anh còn ở rất xa hành trình trở thành một trong những người giàu nhất hành tinh.
Khách hàng lớn nhất của startup chip AI ba năm tuổi của anh – tập đoàn viễn thông Trung Quốc Huawei – đột ngột cắt gần như toàn bộ hợp đồng để tự phát triển chip. Trước thời điểm đó, Huawei chiếm hơn 95% doanh thu của công ty.
Nhưng rồi Chen lại gặp một “vận may” từ nơi không ngờ tới. Quyết định của Mỹ về việc cấm Trung Quốc tiếp cận chip tiên tiến và nỗ lực của Bắc Kinh nhằm thúc đẩy tự chủ công nghệ đã tạo ra một “hào quang” bảo trợ nhà nước và một thị trường rộng lớn được bảo đảm cho công ty của thần đồng máy tính này. Điều đó đã đưa anh trở thành một trong những tỷ phú tự thân giàu nhất thế giới.
Cổ phiếu của công ty sản xuất bộ tăng tốc AI Cambricon Technologies – hãng thiết kế chip của anh – đã tăng hơn 765% trong 24 tháng qua. Tài sản của Chen, chủ yếu đến từ 28% cổ phần tại Cambricon có trụ sở ở Bắc Kinh, đã tăng hơn gấp đôi lên 22,5 tỷ USD chỉ từ đầu năm đến nay, theo Chỉ số Xếp hạng Tỷ phú Bloomberg (Bloomberg Billionaires Index).
Sự thăng tiến như vũ bão của Chen cho thấy cách Trung Quốc nâng đỡ mạnh mẽ ngành AI trong nước đang tạo ra một tầng lớp mới gồm các “tinh anh công nghệ” gắn kết chặt chẽ với nhà nước. Khi lệnh cấm xuất khẩu của Washington bóp nghẹt nguồn chip tiên tiến, các công ty như Cambricon đã trở thành “nhà vô địch quốc gia”, được bảo vệ bởi chính sách và sự kỳ vọng của nhà đầu tư – biểu tượng của một trật tự công nghiệp mới, nơi sự ưu ái chính trị chứ không phải tự do thị trường quyết định người chiến thắng.
Nhiều câu hỏi về việc chủ nghĩa bảo hộ đã đóng góp thế nào vào đà tăng của Cambricon – thay vì năng lực cạnh tranh thực sự của chip – đang gây chia rẽ trong giới quan sát, khiến triển vọng dài hạn của công ty trở nên khó đoán.
“Doanh thu bùng nổ của Cambricon chủ yếu đến từ xuất phát điểm thấp, và định giá hiện tại có thể đã bị thổi phồng nếu không có hỗ trợ chính sách liên tục,” Shen Meng, giám đốc ngân hàng đầu tư Chanson & Co. tại Bắc Kinh, nhận định.
Dù Chen còn cách khá xa giá trị tài sản của Jensen Huang – nhà sáng lập Nvidia – anh đã là người giàu thứ ba thế giới ở độ tuổi 40 trở xuống, chỉ đứng sau Lukas Walton và Mark Mateschitz, những người thừa kế tài sản Walmart và Red Bull, theo bảng xếp hạng.
Cổ phiếu Cambricon – và kéo theo là tài sản của Chen – tăng vọt vào tháng 8, khi Bắc Kinh thúc giục các công ty trong nước tránh dùng chip H20 của Nvidia, đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến chính phủ.
Công ty sau đó đã phải lên tiếng “hạ nhiệt” cơn sốt đầu tư, cảnh báo trong hồ sơ gửi Sở giao dịch chứng khoán Thượng Hải rằng họ vẫn bị ảnh hưởng bởi lệnh trừng phạt của Mỹ và còn nhiều thách thức để bắt kịp công nghệ tiên tiến. Cambricon cũng bác bỏ thông tin đồn đoán về những sản phẩm không tồn tại của hãng.
Các báo cáo của giới môi giới cùng thời điểm đề cập đến chip Siyuan 690 sắp ra mắt, dù được cho là vẫn tụt hậu vài năm so với sản phẩm tương ứng của Nvidia.
“Còn quá sớm để nói Cambricon hay Huawei – hai nhà thiết kế chip AI hàng đầu Trung Quốc – có thể trở thành ‘Nvidia của Trung Quốc’, vì toàn bộ hệ sinh thái của Nvidia, bao gồm CUDA, cực kỳ khó sao chép nhanh chóng,” Sunny Cheung, nhà nghiên cứu tại Jamestown Foundation (Washington), nhận xét.
Dù gây tranh cãi về định giá, hành trình của Chen được xem như một ví dụ tiêu biểu cho mô hình bồi dưỡng tài năng của Trung Quốc – vốn cũng tạo nên thành công bất ngờ của startup AI DeepSeek và nhà sáng lập công ty AI này thuộc thế hệ Gen Y, Liang Wenfeng.
Chen sinh năm 1985 trong một gia đình có bố là kỹ sư điện và mẹ là giáo viên lịch sử ở thành phố Nam Xương. Tài năng toán – máy tính của anh được phát hiện từ sớm. Anh và anh trai, Chen Yunji, đều được đưa vào chương trình đào tạo nhân tài của Đại học Khoa học và Công nghệ Trung Quốc (USTC) ở Hefei, nơi Chen nhận bằng tiến sĩ khoa học máy tính năm 2010.
Sau đó, Chen gia nhập Viện Máy tính thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc (CAS) cùng anh trai – trung tâm tham vọng khoa học của đất nước, được tài trợ từ ngân sách nhà nước.
Chính tại đây, hai anh em gây chú ý quốc tế với loạt bài báo về bộ tăng tốc DianNao năm 2014. Một năm sau, họ ra mắt con chip đầu tiên – bộ xử lý mô phỏng não cho học sâu. Con chip này được đặt tên Cambricon, gợi nhớ “kỷ bùng nổ Cambri,” như một dấu mốc khởi đầu cho sự tiến hóa AI.
Năm 2016, dự án Cambricon tách ra thành công ty độc lập, với CAS là một trong những nhà đầu tư đầu tiên.
Bước ngoặt lớn đến vào năm 2017, khi Huawei sử dụng công nghệ chip AI của Cambricon để cải thiện khả năng chụp ảnh và chơi game trên dòng điện thoại Mate 10. Quan hệ này chấm dứt năm 2019 khi Huawei tự phát triển công nghệ tương tự. Từ đó, Cambricon chuyển trọng tâm sang thiết kế và bán chip AI cho máy chủ đám mây và các thiết bị biên.
Công ty niêm yết lên sàn STAR Market (Thượng Hải) năm 2020 nhưng liên tục thua lỗ cho đến quý IV/2024 – khi báo lãi lần đầu kể từ IPO.
Năm 2022, họ gặp trở ngại khi Bộ Thương mại Mỹ đưa Cambricon vào danh sách đen vì “nỗ lực thu thập công nghệ Mỹ phục vụ hiện đại hóa quân đội Trung Quốc,” hạn chế khả năng tiếp cận công nghệ phương Tây.
Nhưng các hạn chế của Mỹ lại không tạo ra tác động tiêu cực kéo dài. Khi Washington mở rộng kiểm soát xuất khẩu để chặn mọi chip AI hiệu năng cao từ Nvidia và AMD bán cho Trung Quốc, thị trường rơi vào “khoảng trống cung ứng.” Bắc Kinh đáp trả bằng các quy định “ưu tiên hàng nội,” buộc doanh nghiệp Trung Quốc phải mua ít nhất một phần chip từ các nhà sản xuất trong nước như Huawei hoặc Cambricon.
Nhu cầu vì thế bùng nổ. Doanh thu của Cambricon tăng hơn 500% chỉ trong 12 tháng qua, dù họ vẫn cạnh tranh trực tiếp với Huawei và nhiều startup khác.
“Sự trỗi dậy của họ là kết quả trực tiếp của nhu cầu cấp bách về hạ tầng phần cứng,” Shuman Ghosemajumder, nhà đồng sáng lập và CEO của AI startup Reken (San Francisco), nhận xét. “Tương tự Nvidia, tôi nghĩ cổ phiếu họ sẽ rất biến động khi thị trường đánh giá mức hạ tầng thực sự cần cho các mô hình AI tạo sinh hữu dụng – và xem liệu kỳ vọng đó có bị thổi phồng hay không.”
Doanh nhân trẻ Chen Tianshi giới thiệu hai con chip của Cambricon. Ảnh: Getty
