Các hãng sản xuất ô tô toàn cầu đang ráo riết tìm kiếm nguồn cung đất hiếm trên khắp thế giới trước lệnh hạn chế xuất khẩu sắp có hiệu lực của Trung Quốc, giữa lo ngại rằng các biện pháp này có thể gây ra tình trạng thiếu linh kiện và buộc các nhà máy phải tạm dừng hoạt động.
Nam châm đất hiếm là thành phần then chốt giúp vận hành các bộ phận trong ô tô như gương chiếu hậu, loa, bơm dầu, cần gạt nước, cảm biến rò rỉ nhiên liệu và phanh – và vai trò của chúng còn lớn hơn nhiều trong xe điện.
Dù một thỏa thuận Mỹ – Trung gần đây đã tạm thời làm dịu mối đe dọa về nguồn cung, nhưng kho dự trữ đã cạn kiệt sau các biện pháp hạn chế tương tự hồi đầu năm, trong khi Bắc Kinh cũng thắt chặt việc cấp giấy phép xuất khẩu.
Giờ đây, Trung Quốc đã mở rộng mạnh mẽ các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, khiến các công ty trên toàn cầu đối mặt với tình trạng khan hiếm nguồn cung.
Theo ước tính của hãng tư vấn AlixPartners, Trung Quốc chiếm tới 70% khai thác đất hiếm toàn cầu, 85% công suất tinh luyện và khoảng 90% sản lượng hợp kim và nam châm đất hiếm.
Danh mục kiểm soát xuất khẩu mới của Trung Quốc bao gồm các nguyên tố như ytterbium, holmium và europium, đều được dùng trong sản xuất linh kiện ô tô.
“Tình hình đang rất căng thẳng,” Nadine Rajner, Giám đốc điều hành của NMD – nhà cung cấp bột kim loại của Đức – cho biết, đồng thời nói thêm rằng các khách hàng của bà muốn tìm nguồn đất hiếm ở bất cứ đâu, miễn không phải Trung Quốc.
Rajner cho biết dù nhiều quốc gia như Thụy Điển có trữ lượng đất hiếm, nhưng họ thiếu mỏ khai thác và công suất tinh luyện để đưa chúng vào sử dụng. Đối với đất hiếm nặng, Trung Quốc kiểm soát tới 99,8% năng lực tinh luyện toàn cầu, khiến các nguồn thay thế gần như không đáng kể.
“Chúng tôi gần như đã bán hết hàng và lượng dự trữ còn rất hạn chế,” Rajner nói.
Đất hiếm có thể tái chế từ ô tô cũ, nhưng ngành này vẫn đang ở giai đoạn sơ khai. Công ty Neutral (được Renault hậu thuẫn) hiện tái chế đất hiếm từ 400.000 xe mỗi năm ở Pháp và đã ký hợp đồng với 15 thương hiệu tại châu Âu. Tuy nhiên, Giám đốc điều hành Jean-Philippe Bahuaud thừa nhận: “Thách thức là làm thế nào để mở rộng quy mô hoạt động này.”
Ngay cả khi các nhà cung cấp Trung Quốc có thể hoàn tất các đơn hàng mới trước khi lệnh hạn chế có hiệu lực ngày 8/11, hành trình vận chuyển bằng đường biển tới châu Âu cũng mất khoảng 45 ngày, và tình trạng tắc nghẽn nguồn đất hiếm không phải là vấn đề duy nhất mà ngành ô tô đang đối mặt.
Trung Quốc cũng đã đặt hạn chế xuất khẩu pin lithium-ion và vật liệu pin, gây lo ngại về nguồn cung linh kiện cho xe điện.
Tuần trước, một tranh chấp sở hữu trí tuệ giữa Trung Quốc và Hà Lan liên quan đến hãng sản xuất chip ít tên tuổi Nexperia đã làm dấy lên lo ngại đóng cửa nhà máy, do công ty này cung cấp một lượng lớn chip cho linh kiện ô tô.
Các hãng xe cũng đang chịu sức ép từ thuế quan của Mỹ, và dự kiến sẽ công bố chi phí phát sinh trong báo cáo lợi nhuận quý III.
Tuy nhiên, sự phụ thuộc của ngành vào đất hiếm Trung Quốc vẫn là vấn đề nan giải nhất.
“Họ có thể khiến toàn bộ ngành ô tô tê liệt chỉ trong hai tháng,” Ryan Grimm, Phó chủ tịch phụ trách phát triển nhà cung cấp của Toyota Motor Bắc Mỹ, cảnh báo.
Bruno Gahery, Chủ tịch khu vực Pháp, Benelux, Tây và Nam Âu của Bosch, cho biết ông dự đoán ngành ô tô sẽ tăng mạnh tích trữ đất hiếm trước thời hạn áp dụng lệnh cấm.
Tuy nhiên, lãnh đạo một công ty cung cấp nam châm cho Hyundai cho biết dù họ đã tăng dự trữ từ đầu năm, nhưng “phần lớn đã cạn kiệt” và nguồn cung hiện rất khan hiếm.
Ba nguồn tin trong ngành cho biết, các nhà xuất khẩu đất hiếm Trung Quốc đã nhận được lượng đơn đặt hàng ồ ạt từ khách hàng nước ngoài ngay sau khi Bắc Kinh công bố các biện pháp kiểm soát mới vào ngày 9/10.
Các hãng xe đang nỗ lực giảm sự phụ thuộc.
Một số, như General Motors và các nhà cung cấp lớn ZF và BorgWarner, đang phát triển động cơ xe điện có hàm lượng đất hiếm thấp hoặc bằng không, trong khi BMW và Renault đã sản xuất động cơ không dùng đất hiếm.
Công ty Monumo sử dụng AI và mô phỏng công nghệ cao để giúp khách hàng giảm hàm lượng đất hiếm trong các động cơ đang sản xuất. Giám đốc điều hành Dominic Vergine cho biết các khách hàng của công ty – bao gồm nhiều hãng xe nằm trong top 10 thế giới – đã giảm trung bình 24% lượng đất hiếm trong sản phẩm.
Ngành ô tô cũng đang tăng tốc phát triển thế hệ động cơ xe điện mới không dùng đất hiếm, song hầu hết vẫn còn phải mất nhiều năm. Việc phát triển mỏ khai thác và cơ sở tinh luyện ngoài Trung Quốc cũng tiến triển chậm, và Trung Quốc có thể phá giá để kìm hãm các đối thủ.
Các chuyên gia cho rằng chính phủ Mỹ đang nghiêm túc hơn nhiều so với châu Âu trong việc ứng phó mối đe dọa này.
Andy Leyland, đồng sáng lập công ty tư vấn chuỗi cung ứng SC Insights, nhận định Bắc Kinh tập trung đánh bại đối thủ bằng giá và sẽ tiếp tục chiến lược này.
“Người Trung Quốc luôn có thể bán rẻ hơn,” ông nói về nỗ lực phát triển động cơ không dùng đất hiếm, và cho biết khi đối mặt với các động cơ rẻ hơn có chứa nam châm đất hiếm, các hãng xe sẽ khó biện minh cho việc sử dụng linh kiện đắt đỏ hơn. “Đó là một khoản đầu tư đầy rủi ro.”
Trong khi đó, Trung Quốc được dự báo sẽ tiếp tục sử dụng quyền lực kiểm soát nguồn cung đất hiếm của mình.
“Đây chưa phải là hồi kết của các biện pháp kiểm soát xuất khẩu,” Jan Giese, quản lý cấp cao tại hãng giao dịch đất hiếm Tradium, nhận định.
Khách tham quan vây quanh mẫu xe điện mới bZ7 của Toyota tại Triển lãm Ô tô Thượng Hải ở Thượng Hải, Trung Quốc, ngày 23 tháng 4 năm 2025. Ảnh: Reuters
