Khi David Ha cùng một đồng nghiệp cũ tại Google quyết định khởi nghiệp ở Nhật Bản, họ đối mặt với một lựa chọn: hoặc phát triển một công cụ trí tuệ nhân tạo khổng lồ, tiêu tốn năng lượng như ChatGPT, hoặc tìm một hướng đi hoàn toàn khác. Họ chọn con đường thứ hai – xây dựng Sakana AI, một công ty lấy cảm hứng từ các hiện tượng tự nhiên như tiến hóa, chọn lọc tự nhiên và trí tuệ tập thể để phát triển công nghệ AI.
Chỉ sau hai năm thành lập, Sakana AI đã trở thành kỳ lân công nghệ nhanh nhất của Nhật Bản, với định giá 1,5 tỷ USD. Thành công này không chỉ phản ánh sức hút của trí tuệ nhân tạo tạo sinh mà còn cho thấy tiềm năng của một cách tiếp cận khác biệt, bền vững hơn trong một lĩnh vực vốn bị thống trị bởi các mô hình khổng lồ tiêu tốn tài nguyên.
Con đường khác biệt trong thế giới AI
Theo David Ha, người mới đây được tạp chí Time vinh danh trong danh sách 100 nhân vật AI nổi bật, phần lớn các công ty AI hiện nay đều đi theo cùng một quỹ đạo: gom dữ liệu toàn cầu, xây dựng mô hình khổng lồ và vận hành các trung tâm dữ liệu tiêu hao lượng điện năng khổng lồ. Điều này tạo ra một cuộc đua tốn kém, nơi chỉ những tập đoàn có tiềm lực tài chính và hạ tầng khổng lồ như OpenAI, Google hay Alibaba mới có thể theo kịp.
Nhưng Nhật Bản – nơi Sakana AI đặt trụ sở – lại không có lợi thế về nguồn tài nguyên này. Thay vì đối đầu trực diện, công ty đã chọn giải pháp kết hợp các hệ thống hiện có và mới, lớn và nhỏ, để phát triển cái mà họ gọi là “trí tuệ tập thể”. Ý tưởng là không phụ thuộc vào bất kỳ một nhà cung cấp hay một mô hình khổng lồ nào.
“Bạn có thể tưởng tượng ra kịch bản một nhà cung cấp đột ngột tắt mô hình của họ,” Ha nói, đề cập đến những mô hình AI phải đóng cửa vì không thể cạnh tranh. “Nhưng bằng cách kết hợp những điểm mạnh nhất từ nhiều hệ thống, các chương trình AI của chúng tôi vẫn có thể vận hành, dù ban đầu hiệu suất có thể thấp hơn.”
Chiến lược này đã nhanh chóng thuyết phục các nhà đầu tư, trong đó có Nvidia cùng nhiều ngân hàng và tập đoàn Nhật Bản. Đối với họ, Sakana không chỉ là một startup công nghệ mà còn là cơ hội để đất nước tái khẳng định vị thế trong lĩnh vực công nghệ vốn từng rực rỡ trong thập niên 1980.
Từ Google Brain đến Sakana AI
David Ha – một người Canada gốc Hồng Kông – từng là nhà nghiên cứu tại Google Brain, trước đó có thời gian làm việc trong lĩnh vực tài chính tại Goldman Sachs. Ông cùng Llion Jones – một trong những tác giả bài báo đột phá về học sâu “Attention Is All You Need” năm 2017 – đã cùng sáng lập Sakana AI. Người đồng sáng lập thứ ba là Ren Ito, cựu quan chức Bộ Ngoại giao Nhật Bản.
Đội ngũ ban đầu của Sakana chỉ khoảng 100 người, đặt văn phòng trong một không gian khởi nghiệp chung ở Tokyo. Song chính quy mô nhỏ này lại cho phép họ linh hoạt và thử nghiệm những ý tưởng mà các tập đoàn lớn khó có thể triển khai.
“Xây dựng từ con số 0 thực ra là một lợi thế,” Ha nói. “Chúng tôi có thể tận dụng quyền lực mềm của Nhật để thu hút kỹ sư tài năng, trong khi vẫn duy trì sự linh hoạt để thử nghiệm các hướng đi mới.”
Công nghệ lấy cảm hứng từ tự nhiên
Tên gọi “Sakana” trong tiếng Nhật nghĩa là “cá”. Logo của công ty thể hiện một đàn cá bơi cùng hướng, chỉ có một con cá đỏ đi ngược dòng – biểu tượng cho sự khác biệt.
Lấy cảm hứng từ tự nhiên, Sakana AI đang áp dụng các nguyên tắc tiến hóa và chọn lọc tự nhiên vào phát triển mô hình nền tảng (Foundation Models – FM). Thay vì huấn luyện lại từ đầu, họ kết hợp nhiều mô hình hiện có để tạo ra một mô hình mới mạnh mẽ hơn.
Quá trình này tương tự như trong tự nhiên: các đặc điểm có lợi được truyền lại, còn những yếu tố bất lợi dần biến mất. Với phương pháp tiến hóa, Sakana có thể tự động hóa quá trình kết hợp mô hình, cho ra đời những AI chuyên biệt, vừa tiết kiệm tài nguyên vừa hiệu quả.
Một ví dụ rõ ràng là khi công ty kết hợp một mô hình tiếng Nhật với một mô hình tiếng Anh giỏi toán học. Kết quả là một mô hình ngôn ngữ có khả năng xử lý toán học mạnh mẽ bằng tiếng Nhật – điều mà trước đây gần như không thể làm thủ công.
Sản phẩm và thử nghiệm táo bạo
Ngoài nghiên cứu mô hình, Sakana AI cũng phát triển các sản phẩm hướng đến người dùng. Chatbot “Tiny Sparrow” có thể hoạt động ngoại tuyến, giúp bảo vệ quyền riêng tư. Một công cụ khác được huấn luyện trên văn học cổ Nhật Bản, có khả năng phản hồi bằng phong cách ngôn ngữ của samurai.
Dự án đáng chú ý nhất là Nhà Khoa học AI (The AI Scientist) – hệ thống được thiết kế để tự động hóa khám phá khoa học. Phiên bản mới nhất, The AI Scientist-v2, đã tự tạo ra các bài báo khoa học hoàn chỉnh, từ việc đề ra giả thuyết, thực hiện thí nghiệm, phân tích dữ liệu cho đến viết văn bản. Những bài báo này đã được gửi tới hội thảo uy tín ICLR để phản biện.
“Chúng tôi phải thử nghiệm,” Ha nói. “Trong học thuật cũng như trong kinh doanh, mọi thứ có thể không đi đúng kế hoạch, nhưng từ đó chúng ta học được.”
Tương lai của trí tuệ tập thể
Khi AI tạo sinh ngày càng cạnh tranh gay gắt, các nghiên cứu của Sakana được kỳ vọng sẽ thúc đẩy đổi mới bền vững hơn. “Có sự cạnh tranh giữa mô hình độc quyền và mô hình mã nguồn mở. Nhưng chúng tôi tin rằng, bằng cách thúc đẩy mô hình nguồn mở, chúng tôi có thể khai mở nhiều khả năng mới trong cộng đồng,” nhà nghiên cứu Takuya Akiba chia sẻ.
Đồng sáng lập Llion Jones bổ sung: “Chúng tôi không tìm kiếm phần thưởng trước mắt. Cách tiếp cận dài hạn khiến việc hình dung tương lai khó khăn hơn, nhưng chính điều đó mới khiến hành trình này trở nên phấn khích.”
Sakana hiện cũng đang hợp tác với AWS để mở rộng quy mô, sử dụng các dịch vụ như Amazon Bedrock nhằm triển khai và kiểm chứng ý tưởng. Xa hơn, công ty còn nghiên cứu phát triển các hệ thống tác nhân AI – một lĩnh vực đang thu hút sự quan tâm lớn trong ngành.
Jones dự đoán: “Nếu khối lượng tính toán để huấn luyện mô hình tiếp tục tăng gấp đôi mỗi sáu tháng, cộng thêm cải tiến thuật toán và cách tích hợp, chúng ta có thể đạt đến mức trí thông minh nhân loại. Khi đó, với 10.000 tác nhân AI, có thể thực hiện khối lượng nghiên cứu khoa học của hai năm chỉ trong một tuần.”
Thách thức và triển vọng
Thách thức lớn nhất đối với Sakana hiện nay là cân bằng giữa nghiên cứu AI tiên tiến và cung cấp giải pháp kinh doanh thực tế. Công ty đã ký hợp tác nhiều năm với ngân hàng MUFG để phát triển hệ thống AI chuyên biệt cho tài chính, đồng thời mở rộng dịch vụ cho khu vực công tại Nhật.
Ha thừa nhận sự hứng khởi của giới đầu tư đối với AI có thể không kéo dài. “Mọi cuộc cách mạng công nghệ lớn đều bắt đầu bằng một bong bóng – từ kênh đào Panama đến dot-com. Khoản đầu tư mang tính đầu cơ đó, dù rủi ro, lại chính là nguồn vốn cho những đột phá nền tảng.”
Sakana AI đại diện cho một cách tiếp cận mới trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo: không chạy theo những mô hình khổng lồ tiêu hao tài nguyên, mà học hỏi từ tự nhiên, khai thác trí tuệ tập thể để tạo ra những bước tiến bền vững.
Trong một thế giới nơi các siêu mô hình AI ngày càng thống trị, Sakana AI chứng minh rằng vẫn có chỗ cho những ý tưởng khác biệt – và đôi khi, chính con đường ít người đi mới mở ra những khả năng mới cho tương lai.
Cựu nghiên cứu viên Google David Ha sáng lập công ty công nghệ Sakana AI – start-up đạt kỳ lân nhanh nhất Nhật Bản. Ảnh: AFP
