Mỹ đối mặt nguy cơ thua trong cuộc đua lên Mặt Trăng

Một phiên điều trần của Ủy ban Thương mại Thượng viện ngày 3/9 đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về cuộc đua không gian Mỹ – Trung, nhấn mạnh việc duy trì vị thế dẫn đầu ngoài Trái đất của Mỹ là nền tảng cho vòng phê duyệt ngân sách tiếp theo của NASA.

Chủ tịch Ủy ban, Thượng nghị sĩ Ted Cruz (Cộng hòa – Texas), mở đầu phiên điều trần với chủ đề “Có một Mặt Trăng xấu đang vươn lên”, cảnh báo rằng Mỹ có nguy cơ để mất Mặt Trăng vào tay Trung Quốc nếu chương trình Artemis của NASA chệch hướng. Phiên điều trần xoay quanh việc Mỹ có thể duy trì lợi thế trong cuộc đua không gian mới ra sao, khi các nghị sĩ nhấn mạnh tầm quan trọng của Artemis, đồng thời tái khẳng định sự cần thiết của trạm vũ trụ Gateway và duy trì hoạt động liên tục trên quỹ đạo Trái đất thấp (LEO).

Các chuyên gia lưu ý rằng sự chậm trễ, thiếu chắc chắn về ngân sách hay cam kết không rõ ràng có thể làm suy yếu ngành công nghiệp Mỹ cũng như các liên minh quốc tế, và sự bất ổn này có thể khiến các đối tác, nhà cung ứng nghiêng về phía công nghệ thám hiểm Mặt Trăng đang tăng tốc của Trung Quốc.

Những chuyên gia được mời điều trần gồm có cựu Giám đốc NASA Jim Bridenstine; Allen Cutler, Chủ tịch kiêm CEO Liên minh Khám phá Không gian Xa; Mike Gold, Chủ tịch mảng không gian dân sự và quốc tế tại Redwire; và Trung tướng John Shaw, cựu Phó Tư lệnh Bộ Chỉ huy Không gian Mỹ.

Họ chỉ ra những tiến bộ gần đây của Trung Quốc, như thử nghiệm hệ thống thoát hiểm phi thuyền có người lái hồi tháng 6, thử động cơ tên lửa Trường Chinh 10 vào tháng 8, và trình diễn tàu đổ bộ Mặt Trăng, như bằng chứng về một chiến lược có hệ thống nhằm tiến tới đổ bộ lên bề mặt Mặt Trăng.

“Quốc gia nào đến trước sẽ đặt ra luật chơi cho những gì chúng ta có thể làm trên Mặt Trăng,” Gold nói tại phiên điều trần. Những chuyên gia khác cũng nhấn mạnh: nước nào thiết lập hiện diện trên bề mặt Mặt Trăng trước sẽ quyết định luật lệ về khai thác tài nguyên, quản trị và các quan hệ đối tác quốc tế trên Trái đất.

Một lợi thế của Trung Quốc so với Mỹ, theo các chuyên gia, là chính phủ nước này có chiến lược rõ ràng, thống nhất cho sứ mệnh Mặt Trăng. “Trung Quốc đang theo đuổi một chiến lược lớn tích hợp cho hệ Trái đất – Mặt Trăng,” Shaw nói.

“NASA thì bị xoay chuyển từ chính quyền này sang chính quyền khác, điều đó gây tổn hại nghiêm trọng theo thời gian,” Bridenstine bổ sung. “Những gì chúng ta làm phải mang tính chất nhiều thập kỷ, thậm chí nhiều thế hệ, không thể để cứ thay đổi liên tục như vậy.”

Chương trình Artemis được nhấn mạnh nhiều lần là trung tâm trong nỗ lực thám hiểm không gian của Mỹ, dựa trên tên lửa Hệ thống Phóng Không gian (SLS) và tàu Orion — hiện là siêu tên lửa hạng nặng duy nhất và phi thuyền phi hành gia cho không gian xa đang hoạt động.

Artemis 2, sứ mệnh có người lái đầu tiên bay vòng quanh Mặt Trăng kể từ thời Apollo, dự kiến phóng đầu năm tới. Tuy nhiên, các chuyên gia – được xem là những nhân chứng – đã chỉ ra rằng Mỹ vẫn chưa có tàu đổ bộ Mặt Trăng hoàn chỉnh để hỗ trợ Artemis 3.

Phần cứng SLS đã bắt đầu được sản xuất cho các chương trình Artemis, đến tận Artemis 9. Để thực sự hạ cánh, NASA đang dựa vào Starship của SpaceX theo hợp đồng xây dựng hệ thống hạ cánh có người lái. Dù chuyến bay thử gần nhất hôm 26/8 được coi là thành công lớn, nhưng quá trình phát triển Starship đã chậm lại, còn nhiều việc phải làm trước khi có thể đưa phi hành gia xuống Mặt Trăng. Starship cần chứng minh khả năng tiếp nhiên liệu trong quỹ đạo — vốn chưa từng thử — và phải hạ cánh thành công ít nhất một chuyến không người lái lên Mặt Trăng trước khi đạt mục tiêu Artemis 3 vào năm 2027.

Bridenstine cảnh báo rằng cơ sở hạ tầng mong manh và phụ thuộc SpaceX khiến thiết kế hiện tại của chương trình Mỹ dễ tổn thương, với khối lượng công việc khổng lồ còn lại để Starship vận hành cùng nhu cầu “hàng chục” lần phóng tiếp nhiên liệu cho mỗi sứ mệnh Mặt Trăng. “Nếu không có gì thay đổi, khả năng Mỹ vượt được mốc thời gian Trung Quốc đặt ra là rất thấp,” ông nói.

Gateway — trạm dừng chân trong quỹ đạo Mặt Trăng của chương trình Artemis — đã trải qua nhiều thay đổi trong cấu trúc chương trình. Có lúc bị cắt giảm, trì hoãn, thậm chí bị loại khỏi đề xuất ngân sách năm 2026 của tổng thống. Nhưng Quốc hội đã đưa trở lại với mức 750 triệu USD mỗi năm cho đến năm tài khóa 2028. Dù dự luật chưa hoàn tất, Gateway được xem là điểm then chốt cho thám hiểm bền vững, cho phép lưu trú dài ngày, đầu tư từ đối tác và giám sát khu vực cận nguyệt.

“Hơn 60% chi phí Gateway do đối tác quốc tế gánh, trị giá hàng tỷ USD đã chi cho phần cứng,” Gold giải thích. “Quay lưng với Gateway bây giờ sẽ lãng phí khoản đầu tư toàn cầu chưa từng có vào Artemis, đồng thời buộc đồng minh tìm kiếm quan hệ hợp tác với các đối thủ địa chính trị của Mỹ,” ông nói.

“Ngược lại, nếu NASA tái khẳng định cam kết với Gateway, chúng ta có thể huy động thêm hàng tỷ USD đầu tư quốc tế, tăng cường sức mạnh cho Artemis và mang lại lợi ích cho người nộp thuế Mỹ,” Gold nhấn mạnh.

Các nhân chứng và nghị sĩ cũng tranh luận về ưu tiên ngân sách của NASA, lo ngại rằng đề xuất ngân sách 2026 nghiêng mạnh về thám hiểm nhưng cắt giảm nghiêm trọng các chương trình khoa học, bao gồm phòng thủ hành tinh, nghiên cứu nhật quyển, khoa học Trái đất và khí hậu, cũng như cắt giảm lớn nhân lực tại các trung tâm NASA như Armstrong, Marshall và Goddard.

Những người ủng hộ cho rằng Artemis là động lực kinh tế, khi NASA ước tính mỗi 1 USD đầu tư mang lại 3 USD cho nền kinh tế Mỹ. “Có 2.700 nhà cung ứng tham gia chương trình Artemis,” Cutler nói. “Từ những xưởng nhỏ làm van, ốc vít, đến những tập đoàn lớn.”

Điều này cho thấy thế khó của ủy ban: vừa duy trì đà tiến tới Mặt Trăng và Sao Hỏa, vừa không làm suy yếu các sứ mệnh khoa học vốn là nền tảng uy tín và sự ủng hộ chính trị rộng rãi của NASA.

Cutler cảnh báo rằng sự trì hoãn đã khiến các nhà cung ứng lo ngại. Ông lưu ý rằng sự bất ổn đặc biệt gây hại cho doanh nghiệp nhỏ, vốn khó trụ vững trước gián đoạn hợp đồng, và việc chặn đà lúc này có thể phá vỡ chuỗi cung ứng của Artemis ngay khi Trung Quốc đang tăng tốc.

Các thành viên ủy ban và nhân chứng cũng gắn thành công của NASA với việc duy trì hoạt động của Trạm Vũ trụ Quốc tế (ISS) và chuẩn bị chuyển sang sử dụng trạm vũ trụ thương mại sau khi ISS ngừng hoạt động sau năm 2030.

“Đây là thời khắc then chốt cho chương trình không gian quốc gia,” Cruz nói. “Mỹ phải duy trì vị thế dẫn đầu ở quỹ đạo Trái đất thấp, đồng thời mở ra kỷ nguyên khám phá mới với Artemis.”

Gold cảnh báo rằng nếu thiếu tài trợ và không hành động kịp thời, số phi hành gia Mỹ trên ISS có thể giảm từ bốn xuống ba, rồi hai. “Lần đầu tiên trong lịch sử, có thể sẽ có nhiều phi hành gia Trung Quốc hơn người Mỹ trong không gian,” Gold cảnh báo, gọi viễn cảnh này là không thể chấp nhận.

Tương tự việc lợi ích kinh tế sẽ đổ về Trung Quốc nếu họ lên Mặt Trăng trước Mỹ, Bridenstine lập luận rằng nếu không duy trì sự hiện diện mạnh ở LEO, Mỹ sẽ mất đối tác quốc tế vào tay trạm Thiên Cung của Trung Quốc.

Shaw kêu gọi một chiến lược quốc gia rộng hơn, tập hợp các nỗ lực dân sự, thương mại và quốc phòng trong không gian. “Tôi ủng hộ một chiến lược lớn thống nhất cho quốc gia, cho hệ Trái đất – Mặt Trăng và hơn thế nữa. Nhưng hiện nay chưa có chiến lược nào như vậy tồn tại,” ông nói.

Theo ông, chiến lược này sẽ đặt ra mục tiêu rõ ràng cho khuôn khổ Mỹ tiến tới sứ mệnh có người lên Sao Hỏa, bằng cách xây dựng các cột mốc cho năng lượng hạt nhân, liên lạc cận nguyệt, giám sát miền không gian, mở ra cơ hội thương mại và tránh nỗ lực bị phân mảnh.

Kết quả của cuộc đua không gian mới, theo các nghị sĩ, có thể định hình chính sách quốc tế, liên minh và bức tranh kinh tế toàn cầu trong nhiều thập kỷ tới. “Nếu [Trung Quốc] đến trước, chúng ta sẽ chứng kiến sự tái sắp xếp toàn cầu ảnh hưởng đến kinh tế, nguồn thu thuế, khả năng đổi mới và an ninh quốc gia,” Gold cảnh báo.

Phiên điều trần khép lại với lời nhấn mạnh tính cấp bách của Cruz: “Nếu đối thủ đạt được năng lực thống trị không gian, đó sẽ là mối nguy sâu sắc cho nước Mỹ.”