Một nghiên cứu quy mô lớn vừa công bố đã phát hiện mối liên hệ rõ rệt giữa ô nhiễm không khí và nguy cơ mắc chứng sa sút trí tuệ, làm dấy lên lo ngại về tác động lâu dài của môi trường ô nhiễm đối với sức khỏe não bộ.
Nghiên cứu được thực hiện bởi Đơn vị Dịch tễ học thuộc Hội đồng Nghiên cứu Y khoa Vương quốc Anh (MRC), Đại học Cambridge, phân tích dữ liệu sức khỏe từ hơn 29 triệu người trên toàn cầu. Kết quả cho thấy tiếp xúc lâu dài với các chất ô nhiễm phổ biến như bụi mịn (PM2.5), đioxit nitơ (NO₂) và bồ hóng (soot) làm tăng đáng kể nguy cơ mắc chứng sa sút trí tuệ.
Bằng chứng khoa học củng cố cảnh báo trước đó
Phân tích tổng hợp được công bố trên The Lancet Planetary Health đã tổng hợp 51 nghiên cứu quốc tế, trong đó 34 nghiên cứu được đưa vào phân tích sâu hơn. Phần lớn dữ liệu đến từ các quốc gia phát triển, bao gồm Bắc Mỹ, châu Âu, châu Á và Úc.
Các phát hiện chính cho thấy mỗi 10 μg/m³ bụi mịn PM2.5 làm tăng nguy cơ sa sút trí tuệ 17%; mỗi 10 μg/m³ NO₂ làm tăng nguy cơ 3%; và mỗi 1 μg/m³ bồ hóng trong PM2.5 làm tăng nguy cơ 13%.
Tại London, mức trung bình năm 2023 đo được là 10 μg/m³ PM2.5 và 33 μg/m³ NO₂ — đủ để cảnh báo nguy cơ sức khỏe nghiêm trọng.
Hiện có hơn 57 triệu người trên toàn thế giới mắc các loại sa sút trí tuệ, bao gồm Alzheimer. Dự báo con số này sẽ đạt 152,8 triệu vào năm 2050. Dù tỷ lệ mắc đang giảm nhẹ tại châu Âu và Bắc Mỹ, xu hướng toàn cầu vẫn đáng báo động.
Cơ chế tác động: Viêm và stress oxy hóa
Nhiều cơ chế đã được đề xuất để giải thích cách ô nhiễm không khí có thể gây ra sa sút trí tuệ, chủ yếu liên quan đến tình trạng viêm trong não và stress oxy hóa (một quá trình hóa học trong cơ thể có thể gây tổn thương tế bào, protein và ADN). Cả stress oxy hóa và viêm đều đóng vai trò rõ rệt trong sự khởi phát và tiến triển của chứng sa sút trí tuệ.
Ô nhiễm không khí kích hoạt các quá trình này thông qua việc xâm nhập trực tiếp vào não hoặc thông qua các cơ chế tương tự với những gì gây ra bệnh phổi và tim mạch. Ô nhiễm không khí cũng có thể đi vào tuần hoàn từ phổi và di chuyển đến các cơ quan khác, kích hoạt phản ứng viêm cục bộ và lan rộng.
Phân tích sâu hơn cho thấy ô nhiễm không chỉ liên quan đến Alzheimer mà còn ảnh hưởng mạnh đến chứng sa sút trí tuệ do mạch máu (do lưu lượng máu lên não suy giảm). Loại này hiện ảnh hưởng đến khoảng 180.000 người tại Vương quốc Anh. Tuy nhiên, vì chưa đủ dữ liệu, kết luận này chưa được coi là có ý nghĩa thống kê rõ ràng.
Tiến sĩ Haneen Khreis, đồng tác giả nghiên cứu, cho biết: “Bằng chứng dịch tễ học ngày càng củng cố mối liên hệ giữa ô nhiễm không khí và nguy cơ sa sút trí tuệ. Việc cắt giảm ô nhiễm có thể mang lại lợi ích không chỉ về sức khỏe mà còn về kinh tế, xã hội và khí hậu.”
Giải pháp: Từ chính sách đến quy hoạch đô thị
Clare Rogowski, đồng tác giả chính, nhận định: “Giảm tiếp xúc với các chất ô nhiễm chủ chốt này sẽ giúp giảm gánh nặng sa sút trí tuệ. Cần có những quy định nghiêm ngặt hơn, tập trung vào các nguồn phát thải lớn như giao thông và công nghiệp.”
Các nhà khoa học nhấn mạnh nhu cầu cấp bách về các giải pháp chính sách như siết chặt tiêu chuẩn chất lượng không khí, kiểm soát khí thải từ giao thông và công nghiệp, và lồng ghép sức khỏe cộng đồng vào quy hoạch đô thị.
Tiến sĩ Christiaan Bredell (ĐH Cambridge) kết luận: “Phòng ngừa sa sút trí tuệ không chỉ là nhiệm vụ của ngành y tế. Nghiên cứu này cho thấy vai trò quan trọng của quy hoạch đô thị, chính sách giao thông và kiểm soát môi trường.”
Không khí ô nhiễm có thể đang âm thầm làm tổn thương não bộ của bạn. Nghiên cứu mới chỉ ra khí thải giao thông và bồ hóng làm tăng nguy cơ mắc sa sút trí tuệ. Ảnh: Shutterstock
