Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã đưa ra một ý kiến tư vấn quan trọng vào tháng 7 năm 2025, tuyên bố rằng tất cả các quốc gia đều có nghĩa vụ pháp lý phải bảo vệ và ngăn ngừa thiệt hại cho khí hậu.
Tòa án này, trực thuộc Liên Hợp Quốc, khẳng định các quốc gia phải tuân thủ các luật quốc tế liên quan đến biến đổi khí hậu và nếu không hành động, họ có thể bị quy trách nhiệm về thiệt hại đối với cộng đồng và môi trường.
Phán quyết này mở ra cơ hội cho các quốc gia kiện đòi bồi thường về các thiệt hại liên quan đến biến đổi khí hậu trong tương lai.
Tại sao các quốc đảo kêu gọi ý kiến tư vấn chính thức?
Phán quyết này xuất phát từ nhiều năm vận động của các cộng đồng người dân và giới trẻ ở các quốc đảo Thái Bình Dương. Họ gọi đây là “bước ngoặt cho các cộng đồng ở tuyến đầu toàn cầu.” Các quốc gia đảo nhỏ như Vanuatu, Tuvalu, Barbados và nhiều đảo khác ở Thái Bình Dương và vùng Caribe là những nơi dễ bị tổn thương nhất trước biến đổi khí hậu, cho dù họ ít tạo ra khí thải gây hiệu ứng nhà kính nhất.
Với nhiều quốc gia này, mực nước biển dâng là mối đe dọa sinh tồn. Một số đảo san hô chỉ cao hơn mực nước biển từ 1 đến 2 mét và đang dần biến mất. Nước biển xâm nhập làm ô nhiễm nguồn nước ngọt và phá hoại mùa màng.
Kinh tế của họ dựa nhiều vào du lịch, nông nghiệp và đánh bắt cá — những ngành rất dễ bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu. Ví dụ, rạn san hô ngày càng bị tẩy trắng và chết do nước biển ấm lên và axit hóa, làm suy giảm nguồn lợi thủy sản, đa dạng sinh học biển và các ngành kinh tế liên quan.
Khi thiên tai xảy ra, chi phí phục hồi buộc các quốc gia này phải vay nợ. Biến đổi khí hậu còn ảnh hưởng xấu đến điểm tín dụng và niềm tin của nhà đầu tư, khiến họ khó vay vốn để thích nghi với điều kiện mới.
Tuvalu và Kiribati đã bàn đến khái niệm quốc gia số và thuê đất từ các nước khác để dân cư có thể di cư mà vẫn giữ quốc tịch. Một số dự báo cho thấy Maldives hay Quần đảo Marshall có thể trở nên hầu như không thể sinh sống trong vài thập kỷ tới.
Đối với những quốc gia này, mực nước biển dâng không chỉ lấy mất đất đai mà còn lấy đi cả lịch sử và bản sắc. Việc trở thành người tị nạn khí hậu, rời xa quê hương là một cú sốc văn hóa, đau đớn về tinh thần và đầy những vấn đề chính trị khi họ phải định cư ở nơi mới.
Không chỉ là tuyên bố không ràng buộc
ICJ, còn gọi là Tòa án Thế giới, giúp giải quyết tranh chấp giữa các quốc gia khi được yêu cầu hoặc đưa ra ý kiến tư vấn về các vấn đề pháp lý do các cơ quan Liên Hợp Quốc như Đại hội đồng hoặc Hội đồng Bảo an chuyển giao. Quy trình này cho phép 15 thẩm phán đánh giá các vấn đề pháp lý trừu tượng mà không cần có tranh chấp cụ thể giữa các quốc gia, như vũ khí hạt nhân hay vấn đề chiếm đóng vùng lãnh thổ.
Mặc dù ý kiến tư vấn của tòa không có tính ràng buộc pháp lý, chúng vẫn có sức ảnh hưởng lớn về mặt luật pháp và chính trị, được coi là các tuyên bố mang tính thẩm quyền về luật quốc tế, thường làm rõ hoặc xác nhận các nghĩa vụ pháp lý đã có hiệu lực.
Nội dung phán quyết
ICJ được hỏi về hai câu hỏi chính gồm: 1/ Các quốc gia có nghĩa vụ gì theo luật quốc tế để bảo vệ hệ thống khí hậu khỏi khí thải nhà kính do con người gây ra? Và 2/ Hậu quả pháp lý nào phát sinh nếu quốc gia vi phạm nghĩa vụ đó và gây ra thiệt hại đáng kể cho hệ thống khí hậu?
Trong bản ý kiến dài 140 trang, tòa viện dẫn các hiệp ước quốc tế và nghiên cứu khoa học để khẳng định nghĩa vụ bảo vệ môi trường là một phần của luật môi trường quốc tế, luật nhân quyền quốc tế và các nguyên tắc chung về trách nhiệm quốc gia.
Theo đó, tất cả các quốc gia đều có nghĩa vụ tham gia vào các nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính toàn cầu.
Đối với câu hỏi thứ hai, tòa kết luận rằng khi vi phạm nghĩa vụ, quốc gia đó phải ngừng ngay các hoạt động gây ô nhiễm, tức là giảm khí thải vượt mức; đảm bảo không tái phạm; và bồi thường cho các quốc gia bị ảnh hưởng bằng cách làm sạch môi trường, thanh toán tiền bạc và xin lỗi.
Tòa cũng khẳng định các quốc gia có trách nhiệm theo luật quốc tế thông thường — tức các quy tắc phổ quát dựa trên thực tiễn chung của các quốc gia — trong việc ngăn ngừa thiệt hại cho khí hậu. Tòa làm rõ rằng từng quốc gia có thể bị truy cứu trách nhiệm ngay cả khi sự cố do nhiều quốc gia cùng gây ra.
Đặc biệt, những nước phát thải lớn có thể chịu trách nhiệm nặng nề hơn dựa trên nguyên tắc “trách nhiệm chung nhưng khác biệt,” vốn phổ biến trong các hiệp ước quốc tế về môi trường.
Mặc dù phán quyết không chỉ đích danh hay bắt buộc các quốc gia bồi thường ngay lập tức, nó có thể là cơ sở hỗ trợ cho các vụ kiện trong tương lai ở cả tòa án quốc tế và quốc gia.
Tuy nhiên, phán quyết gửi đi thông điệp rõ ràng: Mọi quốc gia đều có nghĩa vụ pháp lý phải ngăn ngừa thiệt hại khí hậu và không thể thoái thác trách nhiệm chỉ vì không phải là bên duy nhất gây ra vấn đề.
Sự đồng thuận của tòa trong bối cảnh chính trị hiện nay tại Mỹ và các nước công nghiệp khác về biến đổi khí hậu là điều đáng chú ý, thể hiện sự khẳng định mạnh mẽ của cộng đồng quốc tế rằng bảo vệ môi trường toàn cầu là trách nhiệm pháp lý chung của mọi quốc gia.
Tóm lại, cho dù ý kiến tư vấn của ICJ không mang tính ràng buộc pháp lý, nó đánh dấu một bước ngoặt trong nỗ lực toàn cầu nhằm buộc các quốc gia chịu trách nhiệm về biến đổi khí hậu.
Các quốc gia dễ bị tổn thương giờ đây có cơ sở pháp lý vững chắc hơn để đòi hỏi quyền lợi và trách nhiệm bồi thường cho các thiệt hại đã và đang xảy ra — bao gồm cả đòi hỏi tài chính, đặc biệt là với các quốc đảo nhỏ, những quốc gia đang đứng trước hiểm họa sinh tồn do biến đổi khí hậu.
Sóng đánh vào bờ ở Majuro, thủ đô của quần đảo Marshall, trong một cơn bão. Nước biển tràn vào một số khu vực trên đảo, cuốn đá và mảnh vỡ ra đường. Ảnh: AFP
