Trong bối cảnh thế giới ngày càng bị chia cắt bởi ranh giới chính trị, thì khoa học không gian – đặc biệt là quan sát Trái Đất – lại đang thúc đẩy sự hợp tác xuyên biên giới mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Những thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, thiên tai hay suy thoái môi trường không dừng lại ở biên giới quốc gia, và các giải pháp cho chúng cũng không thể chỉ đến từ một quốc gia đơn lẻ. Tại Hội nghị chuyên đề Hành tinh Sống 2025 do Cơ quan Vũ trụ châu Âu (ESA) tổ chức, các nhà lãnh đạo và chuyên gia từ khắp nơi trên thế giới đã cùng đưa ra thông điệp rõ ràng: quan sát Trái Đất phải là một sứ mệnh toàn cầu.
Không gian không có ranh giới
Phiên họp “Phá vỡ rào cản” quy tụ các lãnh đạo từ cơ quan vũ trụ châu Âu, châu Phi, châu Á và châu Mỹ, cùng đại diện từ Liên Hợp Quốc và các tổ chức khoa học quốc tế. Nhiều nhân vật trong số họ đã nhìn lại nhiều thập kỷ hợp tác chung trong các sứ mệnh giúp mở rộng đáng kể hiểu biết của chúng ta về hệ thống Trái Đất – từ đại dương, rừng đến khí nhà kính và sông băng.
“Không một quốc gia nào có thể giải quyết biến đổi khí hậu, thiên tai hay suy thoái đa dạng sinh học một mình,” bà Kandasri Limpakom, Phó Tổng giám đốc điều hành Cơ quan Phát triển Công nghệ Không gian và Địa tin học Thái Lan (GISTDA), phát biểu tại hội nghị ở Vienna, Áo.
“Việc nhận được sự hỗ trợ từ nhiều đối tác để nâng cao năng lực phát triển công nghệ không gian và công nghệ thông tin nhằm giải quyết các thách thức quốc gia là điều vô cùng quan trọng,” bà Kandasri Limpakom, Phó Giám đốc điều hành GISTDA, nói.
Theo bà, khi các hiện tượng cực đoan như lũ lụt, cháy rừng hay hạn hán gia tăng, việc theo dõi và phản ứng kịp thời đòi hỏi sự phối hợp giữa nhiều quốc gia, cả về dữ liệu, công nghệ lẫn năng lực xử lý.
Cùng chung quan điểm, đại diện Cơ quan Vũ trụ Hoa Kỳ (NASA), Cơ quan Khảo sát Không gian Ấn Độ (ISRO), Cơ quan Vũ trụ Nhật Bản (JAXA), và nhiều tổ chức khác đều nhấn mạnh rằng các sứ mệnh không gian hiện nay không thể tách rời hợp tác quốc tế. Mỗi cơ quan đóng góp một phần – từ thiết kế vệ tinh, vận hành tên lửa, đến chia sẻ dữ liệu – để xây dựng nên một mạng lưới quan sát Trái Đất ngày càng hiệu quả và rộng khắp.
Dữ liệu mở: Nền tảng của bình đẳng
Một trong những yếu tố quan trọng giúp khoa học không gian lan tỏa ra toàn cầu chính là chính sách dữ liệu mở và miễn phí. ESA, NASA và nhiều cơ quan khác hiện đang cung cấp khối lượng dữ liệu khổng lồ về thời tiết, thảm họa, nước, đất, và khí quyển mà bất kỳ tổ chức, quốc gia hay cá nhân nào cũng có thể truy cập.
“Chúng tôi tin rằng dữ liệu không gian là tài sản chung của nhân loại,” bà Simonetta Cheli, Giám đốc chương trình quan sát Trái Đất của ESA, nói. Theo bà, việc chia sẻ dữ liệu không chỉ giúp các nước đang phát triển tiếp cận công nghệ cao, mà còn thúc đẩy sáng kiến địa phương, ứng phó kịp thời với biến đổi khí hậu và thiên tai.
Một số sứ mệnh nổi bật minh chứng cho tinh thần hợp tác toàn cầu bao gồm: EarthCARE – dự án quan sát mây và bức xạ hợp tác giữa ESA và JAXA; Sentinel-6 – vệ tinh theo dõi mực nước biển do NASA, ESA, NOAA và các đối tác phát triển. Những vệ tinh này cung cấp dữ liệu độ phân giải cao, có thể truy cập gần như theo thời gian thực, phục vụ không chỉ các nhà khoa học mà còn các nhà hoạch định chính sách và cộng đồng địa phương.
Bài toán “chặng cuối”: Dữ liệu không đến được nơi cần nhất
Tuy nhiên, có một nghịch lý đáng buồn: dù lượng dữ liệu miễn phí ngày càng dồi dào, nhưng nhiều cộng đồng bị ảnh hưởng nặng nề bởi thiên tai lại không thể tiếp cận hoặc sử dụng dữ liệu đó.
Vấn đề này, gọi là “vấn đề chặng cuối” (last mile problem), là một trong những thách thức cấp bách nhất hiện nay trong lĩnh vực quan sát Trái Đất. Có dữ liệu là chưa đủ – chính phủ, cộng đồng và cá nhân cần được hỗ trợ để biết dữ liệu tồn tại, biết cách truy cập và biết cách hành động dựa trên dữ liệu đó.
“Ngay cả khi ảnh vệ tinh có sẵn, nhiều người dân, đặc biệt ở các nước đang phát triển, vẫn không biết cách dùng chúng để chuẩn bị cho lũ lụt hay hạn hán,” bà Aarti Holla-Maini, Giám đốc Văn phòng Các vấn đề Không gian vũ trụ của Liên Hợp Quốc, chia sẻ. Đây là “bài toán chặng cuối” – khi dữ liệu đã tồn tại, nhưng thiếu công cụ, kiến thức hoặc hạ tầng để biến dữ liệu đó thành hành động cụ thể.
Giải quyết vấn đề này đòi hỏi không chỉ là đầu tư vào công nghệ, mà còn vào giáo dục, đào tạo, và phát triển các nền tảng thân thiện với người dùng, đặc biệt bằng ngôn ngữ địa phương.
Điều đó có nghĩa là công tác truyền thông phải vượt ra khỏi phạm vi quen thuộc của giới khoa học và hoạch định chính sách. Như ông Christian Feichtinger thuộc Liên đoàn Du hành Vũ trụ Quốc tế (IAF) nhấn mạnh, công chúng phải là một phần của cuộc đối thoại – bởi họ cũng chính là những người đóng góp ngân sách cho các chương trình này.
“Chúng ta cần tiếp cận tới cả những người không thuộc lĩnh vực không gian – công chúng nói chung – bởi vì cuối cùng thì chính họ là những người cung cấp kinh phí cần thiết để khởi động các chương trình quan trọng,” ông Christian Feichtinger, Giám đốc điều hành IAF, phát biểu.
Hướng tới tương lai: Công nghệ kết nối con người
Chiến lược Công nghệ ESA 2040 đặt mục tiêu phát triển thế hệ vệ tinh mới – thông minh hơn, phản ứng nhanh hơn, và tích hợp AI để cung cấp dữ liệu theo yêu cầu trong thời gian thực. Tuy nhiên, các nhà lãnh đạo không gian khẳng định: công nghệ chỉ là một phần. Điều quan trọng là thiết kế sứ mệnh theo hướng lấy con người làm trung tâm – từ người dân vùng lũ đến chính quyền địa phương hay nhà hoạch định chính sách.
Theo ông Josef Aschbacher, Tổng giám đốc ESA, “chuyển đổi số trong quan sát Trái Đất không phải là câu chuyện của vệ tinh, mà là câu chuyện của con người – con người sử dụng công nghệ để hiểu rõ hơn hành tinh mà chúng ta đang sống.”
Không gian – ngọn hải đăng hy vọng
Nhìn lại 50 năm hợp tác không gian của ESA, các nhà lãnh đạo vũ trụ đều nhận ra rằng tinh thần hợp tác đã tạo nên sức mạnh chưa từng có trong lịch sử khoa học. Tuy nhiên, họ cũng cảnh báo rằng khoảng cách trong khả năng tiếp cận không gian giữa các nước đang ngày càng gia tăng. Nếu không được thu hẹp, chỉ một nhóm nhỏ quốc gia sẽ kiểm soát dữ liệu và giải pháp cho các vấn đề toàn cầu – từ khí hậu đến an ninh lương thực. Và khoảng cách đó không chỉ là về công nghệ – mà còn là về công bằng, cơ hội, và khả năng đối phó với các khủng hoảng thực tế như biến đổi khí hậu hay an ninh lương thực.
“Chúng ta đang đứng trên nền tảng của chính mình xây dựng, có thể nhìn rất xa,” ông Paul Bate, Giám đốc điều hành Cơ quan Vũ trụ Anh (UKSA), phát biểu. “Nhưng điều quan trọng là phải tiếp tục chia sẻ tầm nhìn đó, để không gian thực sự trở thành ngọn hải đăng của hy vọng cho toàn nhân loại.”
Phiên họp “Phá vỡ rào cản” quy tụ các lãnh đạo từ cơ quan vũ trụ châu Âu, châu Phi, châu Á và châu Mỹ, cùng đại diện từ Liên Hợp Quốc và các tổ chức khoa học quốc tế. Ảnh: Daisy Dobrijevic
Quan sát Trái đất đòi hỏi sự hợp tác toàn cầu. Ảnh: Getty Images
