Một báo cáo mới từ công ty phân tích nghiên cứu Digital Science – có trụ sở chính tại London, Vương quốc Anh – cho thấy Trung Quốc đang vươn xa trong lĩnh vực AI, vượt qua Mỹ, Anh và EU về số lượng công trình nghiên cứu, bằng sáng chế và hoạt động của đội ngũ chuyên gia.

Báo cáo có tiêu đề DeepSeek và địa chính trị mới của AI, kết luận rằng Trung Quốc hiện là lực lượng chi phối trong nghiên cứu AI, và khoảng cách đang ngày càng mở rộng. Báo cáo này, do CEO Digital Science là tiến sĩ Daniel Hook thực hiện, sử dụng dữ liệu từ cơ sở nghiên cứu Dimensions, xem xét xu hướng AI toàn cầu giai đoạn 2000–2024, bao gồm số lượng nghiên cứu, hợp tác quốc tế, luồng nhân tài và thành tựu đổi mới.

Trung Quốc vượt xa về nghiên cứu và trích dẫn

Năm 2000, toàn thế giới chỉ có chưa đến 10.000 bài nghiên cứu AI được công bố. Đến năm 2024, con số này đã lên đến 60.000 bài. Nhưng không phải tất cả quốc gia đều tăng trưởng đồng đều. Trung Quốc hiện công bố lượng nghiên cứu AI tương đương con số của Mỹ, Anh và 27 nước EU gộp lại.

Về mức độ ảnh hưởng nghiên cứu, Trung Quốc chiếm hơn 40% số lượt trích dẫn toàn cầu trong năm 2024 – gấp 4 lần Mỹ hoặc EU, và 20 lần so với Anh.

Quan trọng hơn, Trung Quốc đang xây dựng một hệ sinh thái nghiên cứu ít phụ thuộc vào nước ngoài. Trong khi Mỹ, Anh và EU vẫn gắn kết chặt chẽ trong hợp tác AI, thì tất cả lại phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc hơn chiều ngược lại. Chỉ 4% công trình nghiên cứu AI của Trung Quốc trong năm 2024 có cộng tác từ ba khu vực này. Ngược lại, 25% bài báo AI của Anh có đồng tác giả từ Trung Quốc – khiến Trung Quốc trở thành đối tác nghiên cứu hàng đầu của Anh.

Ngay cả Mỹ – dù căng thẳng chính trị và nỗ lực “tách rời” – vẫn giữ mối quan hệ nghiên cứu AI chặt chẽ nhất với Trung Quốc. Mối liên kết này vẫn duy trì dù Mỹ có các đạo luật như Sáng kiến Trung Quốc hay chính sách hạn chế xuất khẩu chip.

1. Hook lập luận rằng AI giờ đây là một công cụ địa chính trị trọng yếu, tương tự như năng lượng hay quốc phòng. “AI không còn trung lập,” ông viết. “Chính phủ các nước đang xem nó như một tài sản chiến lược.”

DeepSeek thể hiện sự tự chủ công nghệ của Trung Quốc

Sự phát triển của DeepSeek – một chatbot mã nguồn mở, tiết kiệm chi phí ra mắt đầu năm 2025 – cho thấy Trung Quốc đang tìm cách vượt qua tình trạng thiếu chip và khẳng định vị thế dẫn đầu. DeepSeek không cần đến quá trình huấn luyện tốn GPU đắt đỏ – thể hiện cả kỹ thuật và sự tự tin.

Không chỉ là một mô hình AI, DeepSeek còn mang ý nghĩa biểu tượng cho tầm nhìn lớn hơn: Trung Quốc đã xây dựng được một lực lượng lao động AI đông đảo, trẻ trung và được đào tạo tốt. Hiện có hơn 30.000 nhà nghiên cứu AI đang hoạt động tại Trung Quốc – gấp đôi tổng số nghiên cứu viên AI tại Mỹ. Cụ thể, Mỹ có khoảng 10.000, EU có 20.000, và Anh chỉ khoảng 3.000.

Không chỉ vượt trội về quy mô, Trung Quốc còn khác biệt về cấu trúc nhân sự – phần lớn các nhà nghiên cứu AI của nước này còn rất trẻ, với số lượng chuyên gia kỳ cựu tương đối ít. Điều đó cho thấy Trung Quốc đang đầu tư dài hạn, thay vì phụ thuộc vào một vài nhân vật nổi bật. Đồng thời, Trung Quốc cũng đang thu hút nhân tài từ nước ngoài như Mỹ và Anh, đảo ngược xu hướng trước đây.

Nghiên cứu chuyển hóa thành sáng chế

Song song với việc mở rộng lực lượng nghiên cứu, các kết quả nghiên cứu AI của Trung Quốc cũng đang được chuyển hóa thành bằng sáng chế và sản phẩm thương mại. Báo cáo nêu rõ: Trung Quốc nộp gần gấp 10 lần số bằng sáng chế liên quan đến AI so với Mỹ. Trung Quốc không chỉ công bố bài báo khoa học – họ còn bảo vệ ý tưởng và xây dựng doanh nghiệp xoay quanh chúng.

Về mặt địa lý, Trung Quốc có cách tiếp cận khác biệt. Nghiên cứu AI của họ không chỉ tập trung ở một vài thành phố lớn, mà được phân bổ trên khắp cả nước. Năm 2024, có 156 tổ chức tại Trung Quốc công bố trên 50 bài báo AI mỗi tổ chức – bao gồm đại học, công ty, bệnh viện và trung tâm nghiên cứu tại Bắc Kinh, Thượng Hải, Nam Kinh, Quảng Châu… Trong khi đó, Mỹ chỉ có 37 tổ chức như vậy, EU có 54 và Anh có 19.

Mạng lưới phân bổ rộng này giúp Trung Quốc khó bị gián đoạn hoặc bị vượt mặt, do họ không đặt cược tất cả vào một vài trung tâm nghiên cứu.

Trong khi đó, châu Âu dường như đang tụt lại phía sau. Dù các nước EU hợp tác nội khối tốt, họ lại kết nối kém với bên ngoài và khó chuyển nghiên cứu thành bằng sáng chế hoặc startup. Dù Pháp đầu tư mạnh vào AI từ 2018, nhưng không có viện nghiên cứu Pháp nào xuất bản quá 50 bài nghiên cứu AI trong năm 2024 – ngay cả Université de Toulouse, đơn vị nổi bật nhất, cũng không đạt ngưỡng đó.

Anh, dù quy mô nhỏ hơn, lại có sức ảnh hưởng vượt trội. Nghiên cứu AI của Anh được trích dẫn nhiều hơn so với kỳ vọng nếu xét số lượng công bố, thể hiện tỷ lệ hiệu quả cao. Tuy nhiên, Anh hiện cũng phụ thuộc mạnh vào hợp tác với Trung Quốc.

Các công ty Trung Quốc đang bắt kịp Mỹ

Ở cấp độ doanh nghiệp, Trung Quốc cũng đang thu hẹp khoảng cách với Mỹ. Dù các công ty Mỹ công bố nhiều bài nghiên cứu AI hơn, các công ty Trung Quốc đang bắt kịp nhanh chóng. Số lượng doanh nghiệp Trung Quốc tích cực nghiên cứu AI gần như đã ngang bằng với Mỹ – cho thấy khu vực tư nhân Trung Quốc đang đóng vai trò lớn hơn trong R&D trong lĩnh vực AI.

1. Hook lưu ý rằng phần lớn nghiên cứu AI của Mỹ giờ diễn ra sau cánh cửa đóng kín, trong các công ty tư nhân như OpenAI – điều này khiến việc theo dõi trở nên khó khăn và dễ tạo cảm nhận sai lệch. Dù vậy, dữ liệu từ báo cáo cho thấy Mỹ có nguy cơ đánh mất lợi thế mong manh trong các startup nghiên cứu AI.

Báo cáo nhấn mạnh một xu hướng rộng lớn hơn: Trung Quốc không chỉ là đối thủ cạnh tranh – mà đang trở thành đối tác kết nối nghiên cứu AI hàng đầu toàn cầu. Dù phương Tây vẫn có hệ thống học thuật mạnh và chuỗi thương mại tốt, thì quy mô, tốc độ tăng trưởng và tính tự chủ khiến Trung Quốc vượt trội.

DeepSeek không xuất hiện từ hư không. Nó là kết quả của nhiều năm đầu tư, giáo dục và xây dựng hạ tầng. Và nó cũng báo hiệu điều sắp đến – không chỉ là chatbot mới, mà là một làn sóng công cụ AI được phát triển bởi lực lượng lao động đông đảo, lành nghề, hoạt động theo điều kiện riêng của Trung Quốc.

Trong thập kỷ tới, báo cáo nhận định rằng lợi thế thật sự sẽ thuộc về những quốc gia không chỉ thu hút được nhân tài và tài trợ nghiên cứu, mà còn xây dựng được hệ thống giúp đưa nghiên cứu ra xã hội. Và Trung Quốc dường như đang làm được cả ba – với tốc độ nhanh hơn bất kỳ quốc gia nào khác.

Ảnh minh họa một số mô hình AI. Ảnh Techwire Asia