Giới thiên văn học đã mất đi một trong những người tính toán nhật thực cần mẫn nhất với sự ra đi của nhà thiên văn học Fred Espenak, người được biết đến rộng rãi với biệt danh “Mr. Eclipse” (Ngài Nhật Thực).
Ngày 15-4-2025, Espenak thông báo trên trang Facebook của mình rằng ông mắc bệnh xơ phổi vô căn (idiopathic pulmonary fibrosis), sức khỏe đang suy giảm nhanh chóng, và sẽ lập tức chuyển sang chăm sóc cuối đời (hospice care). Các bác sĩ xác định bệnh đã tiến triển quá xa nên không thể ghép phổi. Ông qua đời thanh thản vào Chủ nhật, ngày 1-6 tại nhà riêng ở Portal, Arizona, hưởng thọ 71 tuổi.
Fred là một chuyên gia nổi tiếng và được kính trọng trong lĩnh vực nhật thực, đến mức biệt danh “Mr. Eclipse” còn nổi tiếng không kém tên thật của ông. Niềm đam mê thiên văn học bắt đầu khi ông mới 8 tuổi.
“Tôi đang thăm ông bà ở Long Island thì một cậu bé hàng xóm rủ tôi nhìn Mặt Trăng qua kính thiên văn mới của cậu ấy. Chỉ cần một lần nhìn và tôi đã bị cuốn hút! (Just one look and I was hooked!) Sau sáu tháng nài nỉ không ngừng, bố mẹ tôi cuối cùng cũng đồng ý và tôi được tặng một kính khúc xạ Tasco 60 mm vào dịp Giáng sinh,” Espenak viết trong tiểu sử trên trang Astropixels.com.
Fred bắt đầu say mê nhật thực từ năm 9 tuổi khi chứng kiến một phần nhật thực từ khu vực đô thị New York. Bảy năm sau, vào ngày 7 tháng 3 năm 1970, khi bóng tối của Mặt Trăng di chuyển dọc theo bờ biển Đại Tây Dương, ông đã thuyết phục bố mẹ cho mượn xe để một mình lái đến Bắc Carolina chứng kiến nhật thực toàn phần đầu tiên trong đời. Ban đầu, ông nghĩ đây sẽ là trải nghiệm “một lần trong đời,” nhưng khi pha toàn phần kết thúc, Fred biết rằng mình phải tiếp tục săn nhật thực. Và thực sự, lần đó là lần đầu trong tổng cộng 31 lần ông đi khắp thế giới để quan sát nhật thực toàn phần.
Dù cuối cùng Fred trở thành một nhà thiên văn học chính thức, nghiên cứu chuyên môn của ông lại không tập trung vào nhật thực. Ông lấy bằng cử nhân vật lý tại Wagner College (Staten Island) và bằng thạc sĩ tại Đại học Toledo (Ohio), dựa trên nghiên cứu tại Đài thiên văn Kitt Peak (Arizona) về các sao bùng nổ và sao lóe trong nhóm sao lùn đỏ. Nhờ nền tảng vật lý và lập trình máy tính, Fred vào làm tại một công ty phần mềm có hợp đồng với NASA.
Công việc này dẫn đến việc ông viết các chương trình phân tích dữ liệu cho vệ tinh và vận hành kính thiên văn cho tàu không gian International Ultraviolet Explorer của NASA. Sau đó, ông được tuyển vào Phân nhánh Thiên văn Hồng ngoại tại Trung tâm Không gian Goddard (Greenbelt, Maryland).
Nghiên cứu của Fred tập trung vào khí quyển hành tinh bằng máy quang phổ hồng ngoại – thiết bị mà ông và đồng nghiệp mang đến Kitt Peak (Arizona) rồi sau đó là Cơ sở Kính thiên văn Hồng ngoại của NASA trên đỉnh Mauna Kea (Hawaii). Ông là đồng tác giả của các bài báo về gió trên Titan, ethane trong khí quyển sao Mộc, ozone trên sao Hỏa và hydrocarbon ở các hành tinh bên ngoài.
Fred nghỉ hưu năm 2009. Nhưng ông thực sự ghi dấu ấn là người tính toán nhật thực và nguyệt thực không mệt mỏi. Trước năm 1994, Đài Thiên văn Hải quân Mỹ thường phát hành các bản tin đặc biệt trước các kỳ nhật thực lớn. Khi ngân sách cho chương trình này kết thúc, Fred đã tiếp quản công việc đó và cùng nhà khí tượng học Jay Anderson (Canada) tự mình biên soạn các bản tin nhật thực do NASA tài trợ. Họ phát hành tổng cộng 13 bản tin, bao gồm thời gian quan sát tại hàng trăm địa điểm, dự đoán hình dạng rìa Mặt Trăng và bản đồ đường đi của nhật thực toàn phần. Các bản tin miễn phí này kết thúc khi Fred nghỉ hưu khỏi NASA.
Nhưng Fred không dừng lại ở đó. Ông chuyển sang xuất bản cá nhân và lập ba trang web: AstroPixels.com, MrEclipse.com và EclipseWise.com – đến nay vẫn là nguồn tài nguyên quý giá với thông tin chi tiết về các hiện tượng thiên văn, bản đồ, và thời gian các kỳ nhật thực và nguyệt thực trong quá khứ và tương lai. Fred cũng thường xuyên diễn thuyết công khai về nhật thực và nhiếp ảnh thiên văn. Nhiều bức ảnh của ông được đăng trên National Geographic, Newsweek, Nature và New Scientist.
Ghi nhận đóng góp của ông cho thiên văn học và phổ biến kiến thức nhật thực, Liên minh Thiên văn Quốc tế đã đặt tên tiểu hành tinh 14120 Espenak theo tên ông vào năm 2003.
Fred còn hợp tác với người bạn lâu năm và cũng là cố vấn – nhà tính toán nhật thực nổi tiếng người Bỉ Jean Meeus – cùng xuất bản cuốn Five Millennium Canon of Solar Eclipses năm 2006, tổng hợp các nhật thực từ năm 2000 trước Công nghuyên đến năm 3000 sau Công nghuyên, và Five Millennium Canon of Lunar Eclipses năm 2009. Sau đó là hàng chục cuốn sách khác – tổng cộng 30 đầu sách – bao gồm cả Hướng dẫn nhật thực toàn phần năm 2045, sự kiện kéo dài hơn 6 phút sẽ quét ngang nước Mỹ từ bờ Tây sang bờ Đông.
Fred cũng là người khởi xướng con tem bưu chính Mỹ kỷ niệm Nhật thực toàn phần vĩ đại năm 2017. Trước đó, năm 1997, Mông Cổ đã sử dụng hình ảnh đường đi nhật thực do Fred vẽ trong tài liệu NASA để in tem kỷ niệm nhật thực năm ấy.
Nếu bạn hỏi ông đâu là kỳ nhật thực đáng nhớ nhất trong số 31 lần quan sát, ông sẽ nhắc đến lần diễn ra tại Ấn Độ vào tháng 10 năm 1995.
“Tôi tình cờ gặp một cô giáo dạy hóa cấp ba tên là Patricia Totten. Tôi không phải là người nhanh nhạy nhất trong khoản tình cảm, nên phải mất vài năm tôi mới nhận ra cô ấy thật sự tuyệt vời. Cô ấy có cùng đam mê với tôi về nhật thực, khoa học và nhiếp ảnh khi chúng tôi cùng nhau đi khắp thế giới. Nói ngắn gọn: chúng tôi cưới nhau vào năm 2006.”
Chính Patricia là người khuyến khích Fred tìm một nơi có bầu trời tối để sống khi nghỉ hưu. Ông mua đất ở Arizona Sky Village tại Portal và dành phần lớn thời gian rảnh ngắm sao từ Đài thiên văn Bifrost của riêng mình.
Một tổ hợp ảnh nhật thực do Fred Espenak chụp tại Zambia, châu Phi, ngày 21 tháng 6 năm 2001 – nhật thực toàn phần đầu tiên của thế kỷ 21. Ảnh: Fred Espenak
Fred Espenak – được giới thiên văn học toàn cầu biết đến với biệt danh “Mr. Eclipse – Ngài Nhật thực”. Ảnh: NASA
