Suốt nhiều tuần liền, khối đá nặng chín triệu tấn lơ lửng phía trên ngôi làng, một khu dân cư nằm trên một lớp băng cổ xưa. Một phần đỉnh núi Kleines Nesthorn đã sạt xuống, với đống đá vụn treo lơ lửng phía trên những con đường vắng lặng của Blatten, chỉ được giữ lại bởi sông băng. Lớp băng rên rỉ dưới sức nặng khổng lồ ấy.
Và định mệnh đã đến vào chiều thứ Tư, 28-5-2025, khi chỉ trong khoảnh khắc ngắn ngủi, lớp băng đã vỡ vụn. Nó nứt ra, rồi sụp đổ. Toàn bộ khối vật chất đổ ào xuống thung lũng bên dưới, san bằng ngôi làng đã tồn tại hơn 800 năm.
“Blatten đã bị xóa sổ. Bị xóa khỏi bản đồ, bị hủy diệt, bị nghiền nát,” trưởng làng, ông Matthias Bellwald, phát biểu vào thứ Sáu. “Những ký ức lưu giữ trong vô số sách, album ảnh, tư liệu – tất cả đều biến mất. Nói ngắn gọn, không còn gì của Blatten.”
Nhìn từ sườn núi nơi từng có ngôi làng, người ta vẫn có thể thấy chóp mái của vài căn nhà nhô lên khỏi lớp bùn đất. Thung lũng vẫn thường trải đầy cỏ xanh và hoa dại nở rộ sau một mùa xuân dài, ấm bất thường ở Thụy Sĩ. Nhưng thảm cỏ giờ bị cắt ngang bởi một khối hỗn hợp bùn, băng và đá khổng lồ, dày hàng chục mét và dài khoảng hai kilomet. Trận lở núi mạnh đến mức khối đất đá tràn lên phía bên kia thung lũng như một con sóng trong bồn tắm.
Gần như toàn bộ 300 cư dân đã được sơ tán một tuần trước đó, sau khi chính quyền cảnh báo về độ bất ổn của sườn núi. Một người đàn ông 64 tuổi, được cho là vẫn còn ở trong khu vực, hiện đang mất tích. Khi người dân Blatten tạm trú ở các làng lân cận, cảm giác biết ơn vì còn sống sót đan xen với nỗi đau mất mát to lớn: mất nhà cửa, mất cơ nghiệp, mất lịch sử. “Người dân mất tất cả, chỉ còn lại những gì họ đang mang trên người,” ông Bellwald nói. “Nhà cửa, cầu cống, tài sản – không còn gì nữa.”
Quy mô của trận lở núi do băng tan gây ra ở Blatten gần như chưa từng có trong dãy Alps Thụy Sĩ. Nhưng hiện tượng băng tan và đất đóng băng (permafrost) tan chảy đang làm mất ổn định địa hình trên khắp thế giới. Khi lớp đất từng bị đóng băng vĩnh cửu bắt đầu tan rã, địa hình sụp đổ. Một số hồ băng tràn bờ, sông băng tồn tại hàng triệu năm đang rạn nứt, co lại và chất đầy mảnh vụn. Cách những cấu trúc đất-băng hỗn hợp này sẽ phản ứng trong thế giới ngày càng ấm lên là điều không thể đoán trước. Khi chúng sụp đổ, chúng có thể tạo ra những đợt sóng đất đá và băng khổng lồ, xóa sạch mọi thứ trên đường đi.
“Những gì bạn đang chứng kiến đang xảy ra ở khắp nơi trên thế giới,” Jan Beutel, một nhà khoa học kỹ thuật máy tính chuyên giám sát địa chấn ở vùng núi và cũng là một nhà leo núi quen thuộc với khu vực quanh Blatten, chia sẻ. Ông đã theo dõi sông băng Birch từ nhiều tuần trước, và có cài đặt luồng hình ảnh trực tiếp từ khu vực trong khi làm việc hôm thứ Tư – lắng nghe những tiếng nứt vỡ và rên rỉ của băng.
Khi âm thanh lớn dần, Beutel chứng kiến cảnh sụp đổ trong thời gian thực. “Đột nhiên, tôi thấy các điểm ảnh trên nửa màn hình phía trên phát nổ. Tôi chỉ biết sững sờ,” ông nói. Tác động như một quả bom nổ. Khi ống kính bị che phủ bởi bụi đá, ông tìm dữ liệu địa chấn để ước tính kích cỡ vụ sạt lở – và phát hiện trận lở được ghi nhận tương đương một trận động đất 3,1 độ, một trong những vụ dịch chuyển đất lớn nhất từng được Cơ quan Địa chấn Thụy Sĩ ghi nhận.
“Chắc chắn sẽ còn nhiều vụ khác. Sẽ có tổn thất về cơ sở hạ tầng, sinh kế, và lợi ích,” ông nói. “Điều tương tự đang diễn ra ở tất cả các vùng núi. Các khu vực có băng đang co rút. Tuyết phủ ổn định đang giảm qua các năm, và vùng đất băng vĩnh cửu thì đang ấm dần lên trên toàn cầu.”
Stéphane Genoud, sống ở Anniviers – không xa Blatten – chia sẻ trong lúc tạm nghỉ tay dọn dẹp cây đổ quanh nhà, sau một năm tuyết rơi thất thường làm nứt vỡ nhiều thân cây. Thảm họa ở Blatten chỉ là ví dụ mới nhất và rõ ràng nhất trong chuỗi thay đổi khí hậu đã làm biến dạng các thung lũng nơi ông sinh sống. “Thay đổi diễn ra rất nhanh,” ông nói. “Chúng tôi có ngày càng ít tuyết, các sông băng đều đang rút đi, lớp băng từng gắn kết các khối đá đang tan chảy. Có những tuyến đường trên cao giờ không thể tiếp cận được nữa.”
“Cả một ngôi làng bị chôn vùi dưới lớp băng và đá – rõ ràng là điều bất thường,” Genoud nói. “Hãy thử tưởng tượng ngôi làng của bạn biến mất dưới hàng mét đá vụn. Không còn làng nữa. Chỉ trong hai phút: làng biến mất.”
Nhưng ông tin rằng vụ sụp đổ này chỉ là một phần trong quá trình tan rã lớn hơn nhiều, khi hiện tượng nóng lên toàn cầu ngày càng gia tăng. “Giờ đây, với biến đổi khí hậu, cả ngọn núi đang sụp xuống,” ông nói.
Ngay cả đối với những người đã dành cả sự nghiệp theo dõi các sông băng và quá trình co rút của chúng, những vụ sụp đổ bất ngờ và thảm khốc như thế này vẫn là điều gây sốc. “Tôi đã rất sửng sốt trước những vụ sụp đổ quy mô lớn và sự tách rời của các sông băng đã xảy ra ở nhiều nơi trên thế giới trong những năm gần đây,” Andrew Mackintosh – nhà băng học (glaciologist) và giáo sư khoa học Trái đất tại Đại học Monash ở Melbourne – cho biết. “Đây không phải là điều tôi từng dự đoán, đặc biệt là các tình huống mà cả một dòng sông băng bị tách rời và sụp xuống các thung lũng bên dưới.”
Thường thì người dân sống dưới chân núi không may mắn như người dân Blatten – nơi gần như toàn bộ đã được sơ tán trước khi thảm họa xảy ra. Trong vụ sụp đổ sông băng Kolka-Karmadon năm 2002 tại dãy núi Caucasus ở Nga, hơn 100 triệu mét khối băng và đá đã lao xuống thung lũng, tạo thành một lớp đất đá dày tới 130 mét. Ngôi làng Nizhniy Karmadon bị chôn vùi hoàn toàn, ít nhất 120 người thiệt mạng. Tại Ý, 11 người đã chết trong vụ sụp một phần sông băng Marmolada năm 2022. Cũng trong năm đó, tại Kyrgyzstan, một nhóm du khách người Anh bị vùi lấp trong trận lở tuyết do sự sụp đổ của một sông băng trên dãy Tian Shan – nhưng may mắn sống sót.
Đối với Thụy Sĩ – một quốc gia vốn quen thuộc với việc ứng phó các hiểm họa thiên nhiên từ vùng núi – sự tàn phá tại Blatten đánh dấu một hình thái hủy diệt mới. Khi Tổng thống Thụy Sĩ Karin Keller-Sutter trở về sau chuyến bay trực thăng thị sát hiện trường vào chiều thứ Sáu, bà mô tả cảnh tượng là “tận thế”.
“Gần như bị san phẳng hoàn toàn. Trước đây từng có sạt lở đất, nhưng vẫn còn lại điều gì đó. Lần này, không còn thấy gì nữa.”
Việc quy trách nhiệm trực tiếp cho biến đổi khí hậu về sự sụp đổ của sông băng Birch hiện vẫn chưa thể xác định được: ngay cả các nghiên cứu xác định nguyên nhân cho thời tiết cực đoan cũng cần vài tuần đến vài tháng, và sạt lở đất lại càng thêm phức tạp do có nhiều yếu tố liên quan.
Một tổng quan gần đây về 45 nghiên cứu liên quan đến sạt lở ở dãy Alps cho thấy có mối liên hệ rõ ràng giữa khí hậu nóng lên và sự gia tăng của các vụ sạt lở hoặc đá rơi nhỏ – nhưng đối với các vụ lở đá khổng lồ, chưa có đủ dữ liệu để kết luận chắc chắn. Tuy vậy, Mackintosh cho rằng việc xác định chính xác nguyên nhân có lẽ không còn quan trọng: cuộc khủng hoảng khí hậu đã rõ ràng đang gây bất ổn cho các môi trường núi cao và làm biến đổi toàn bộ hệ sinh thái.
“Việc tan chảy tầng đất đóng băng trên núi – lớp đất vốn gắn kết các đỉnh núi cao – khiến cho địa hình trở nên mất ổn định, nơi cả sườn núi có thể sụp đổ dưới chính sức nặng của nó,” Mackintosh nói. Với các sông băng ở vùng ôn đới, điều này có thể tạo ra một vòng lặp phản hồi: lớp đá bao phủ sông băng Birch thực ra lại khiến nó tan nhanh hơn. “Những quá trình này dẫn tới tình trạng nơi mà các vụ sạt lở đá, băng và tuyết có thể xảy ra với hậu quả thảm khốc.”
Từ các đường mòn đi bộ men theo sườn núi phía trên Blatten, quy mô tàn phá hiện ra rõ ràng. Ngoài vài mái nhà nhô lên, không còn gì sót lại. Thung lũng gần như im lặng hoàn toàn, chỉ có tiếng chim hót và tiếng trực thăng gầm gừ bay trên lớp đất đá, giám sát mọi chuyển động. Giới chức cho biết chưa thể xác định khi nào có thể tiếp cận hiện trường: khu vực vẫn quá nguy hiểm. Biển đá đang phủ kín khu vực bị cắt ngang bởi những rãnh nước. Khi sạt lở xảy ra, nó đã chặn dòng sông Lonza chảy qua thung lũng, và chính quyền khu vực lo ngại sẽ xảy ra “một dòng nước lũ cuồn cuộn như dung nham nếu con sông tràn bờ”. Giờ đây, nước đã bắt đầu xói mòn qua lớp đá để tạo dòng. Tại Kippel – cách Blatten chỉ vài phút lái xe – người dân tụ tập để chứng kiến dòng nước nâu, chảy xiết mới len lỏi qua thung lũng bên dưới.
Chưa có cư dân sơ tán nào của Blatten, ngoài các quan chức, công khai phát biểu về sự mất mát này. “Bạn có thể hình dung nơi đây trước giờ vốn đã rất yên tĩnh, khép kín, hướng nội,” Brigitte Burgisser – người điều hành một trung tâm thiền ở Kippel lân cận – nói. “Giờ thì còn là một nỗi đau sâu sắc nữa.”
Cộng đồng nhỏ bé và gắn bó này hy vọng có thể tái thiết – một thung lũng không có Blatten là “điều không thể tưởng tượng được,” ông Bellwald nói – nhưng khi nào và ở đâu thì vẫn chưa rõ.
Hiện tại, ngôi làng Blatten chỉ còn tồn tại trong ký ức, ông Bellwald nói, được gìn giữ trong tâm trí của những người đã rời đi. “Chúng tôi mang theo nó một cách rất cẩn trọng – như một ký ức.”
Một nhóm người quan sát và chụp ảnh vụ sạt lở đất khổng lồ đã cuốn theo một lượng lớn đá, băng và đất vụn từ sườn núi đổ xuống thung lũng. Ảnh: AFP
Vị trí sông băng và đường đi (màu đỏ) của trận lở tuyết.
Một số ngôi nhà còn sót lại sau vụ sạt lở sông băng
