Giải Nobel là phần thưởng danh giá nhất trong giới khoa học – và đối với nhiều người, là biểu tượng tối thượng của sự xuất sắc và cống hiến trong nghiên cứu. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, hàng loạt giải thưởng khác đã xuất hiện — một số nhằm lấp khoảng trống trong các lĩnh vực mà Nobel chưa bao quát, số khác thì đưa ra giá trị tiền thưởng cao hơn.
Khi mùa trao giải Nobel sắp bắt đầu vào tuần tới, câu hỏi đặt ra là: các giải thưởng này có thể so sánh thế nào với nhau?
Dù các giải thưởng mới đang ngày càng có ảnh hưởng, vẫn chưa có giải nào đạt được tầm vóc của Nobel — ít nhất là cho đến nay, theo nhận định của nhà công nghệ sinh học Robert Langer thuộc Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), người từng nhận Giải Đột phá trong Khoa học Đời sống (Breakthrough Prize in Life Sciences), Giải Kyoto, và Giải Kavli trong Khoa học Nano. Ông nói: “Theo tôi, chưa có giải nào đạt tới cấp độ đó.”
Nhà khoa học hành tinh Sara Seager của MIT, người thắng Giải Kavli 2024 trong ngành Vật lý Thiên văn, đồng tình: “Các giải khác đều muốn đuổi kịp,” bà nói. “Nhưng hiện tại, giải Nobel vẫn vượt xa phần còn lại. Đó là giải thưởng đầu tiên, và tôi nghĩ chẳng có gì có thể cạnh tranh được.”
Quan điểm này được nhiều nhà nghiên cứu chia sẻ, thể hiện qua việc các giải thưởng khác thường mượn danh Nobel — chẳng hạn Giải A.M. Turing thường được gọi là “Giải Nobel của ngành khoa học máy tính”. Một số khác, như Giải Wolf trong Hóa học, lại được xem là chỉ dấu tốt cho các giải Nobel tương lai.
Những lĩnh vực bị bỏ quên
Tuy vậy, nhiều ngành khoa học vẫn bị “bỏ rơi” ngoài lề, như toán học, công nghệ hay khoa học khí hậu. “Rất nhiều phát hiện tuyệt vời không có giải Nobel,” Seager nói, lấy ví dụ về nhà toán học kiêm khí tượng học Edward Lorenz, người khai phá lý thuyết hỗn loạn – hay còn gọi là hiệu ứng cánh bướm. Lịch sử cũng cho thấy những người có khả năng cao nhất giành Nobel thường là nam giới đến từ châu Âu hoặc Bắc Mỹ.
Qua thời gian, nhiều giải thưởng mới được lập ra để lấp đầy khoảng trống này. Một số thậm chí có giá trị tiền thưởng cao hơn nhiều so với Nobel. Ví dụ, Giải Breakthrough, ra đời năm 2012, trao cho người thắng trong các lĩnh vực toán học, vật lý cơ bản và khoa học đời sống khoản thưởng lên đến 3 triệu USD — mức cao nhất hiện nay, dù đôi khi bị chỉ trích là “mượn hào quang” của Nobel. Các giải khác như Tang, Shaw, Turing, Kavli và Millennium cũng có giá trị từ 1 triệu USD trở lên.
Tuy nhiên, không giải thưởng nào là hoàn hảo. Trong khi nghiên cứu hiện đại thường là nỗ lực tập thể, hầu hết các giải thưởng – kể cả Nobel – vẫn chủ yếu tôn vinh cá nhân.
“Chỉ một phần rất nhỏ của sự xuất sắc trong giới học thuật được ghi nhận qua các giải thưởng này,” nhận định Zahra Kalantari, nhà khoa học môi trường tại Viện Công nghệ Hoàng gia KTH (Stockholm), người từng đoạt Giải Frontiers Planet.
Thiếu vắng phụ nữ
Việc phụ nữ ít được trao giải cũng là một vấn đề muôn thuở, không chỉ với Nobel. Trong 8.747 giải thưởng khoa học được trao từ năm 1731 đến 2021, chỉ khoảng 15,4% người nhận là nữ. “Dữ liệu lịch sử cho thấy phần lớn giải thưởng thuộc về nam giới,” Arunima Malik, nhà nghiên cứu về phát triển bền vững tại Đại học Sydney (Australia), người cũng từng nhận Giải Frontiers Planet, cho biết. “Để giải quyết triệt để, cần tăng tỷ lệ phụ nữ tham gia giới học thuật.”
Bà bổ sung rằng cần nhấn mạnh hơn vào tính toàn diện, để những đột phá từ các học giả ở các nước thu nhập thấp và trung bình được ghi nhận xứng đáng hơn.
Jocelyn Bell Burnell là người phát hiện sao xung vô tuyến (radio pulsars) vào năm 1967 khi còn là nghiên cứu sinh – một đột phá sau đó giúp giáo sư hướng dẫn của bà, Antony Hewish, nhận Giải Nobel Vật lý năm 1974. Bell Burnell cho rằng việc bà vừa là nghiên cứu sinh vừa là phụ nữ đã khiến ủy ban Nobel đánh giá thấp đóng góp của bà. Phải đến 50 năm sau, bà mới được trao Giải Breakthrough cho công trình này.
Tuy vậy, nhà vật lý và chủ nhân giải Nobel Andre Geim vẫn ca ngợi Nobel vì tính nghiêm ngặt và khả năng hiếm có trong việc đánh giá nghiên cứu theo “giá trị thực sự.” Ông nói: “Giải Nobel đứng riêng một đẳng cấp. Không chỉ vì bề dày lịch sử hơn một thế kỷ rưỡi.” Cho đến khi một giải thưởng khác chứng minh được phẩm chất tương tự, “Nobel sẽ vẫn là chuẩn vàng trong tương quan với mọi giải thưởng khác.”
“Có nhiều cảm xúc tiêu cực xoay quanh sự bất công trong các giải thưởng. Người ta có thể hỏi: ‘Vậy tại sao cần có giải thưởng?’” Seager nói. Nhưng bà ví chúng như Oscar hay Grammy — giúp khoa học bước ra ánh sáng công chúng. “Ít nhất, đó là một cách để tôn vinh khoa học theo hướng tích cực. Những giải thưởng này nhắc chúng ta về sự sáng tạo, độc đáo và đổi mới — những yếu tố cực kỳ quan trọng của văn hóa.”
Các giải thưởng khoa học như Breakthrough và Turing so sánh thế nào với giải Nobel? Ảnh: Yomiuri Shimbun
Giải Nobel chỉ đứng thứ 3 về giá trị tiền thưởng. Ảnh: Nature
