Tổng thống Mỹ Donald Trump đã phá vỡ chính sách an ninh quốc gia của Mỹ đã ổn định hàng thập kỷ và tạo ra một dạng rủi ro mới cho doanh nghiệp khi đạt thỏa thuận với Nvidia: chính phủ Mỹ sẽ nhận một phần doanh thu từ việc bán chip AI bị cấm sang Trung Quốc, đổi lại cho phép doanh nghiệp xuất khẩu trở lại.
Trước đây, chính phủ Mỹ kiểm soát xuất khẩu công nghệ nhạy cảm dựa trên lý do an ninh quốc gia, và các quyết định này được coi là không thể thương lượng. Doanh nghiệp không thể “mua” quyền xuất khẩu một khi công nghệ đã bị hạn chế, bất kể lợi nhuận bị bỏ lỡ lớn đến đâu.
Hôm thứ Hai, Trump cho biết sẽ cho phép Nvidia bán chip H20 sang Trung Quốc, với điều kiện chính phủ Mỹ được hưởng 15% doanh thu từ một số chip tiên tiến bán tại thị trường này. Ông cũng đạt thỏa thuận tương tự với AMD – đối thủ nhỏ hơn của Nvidia
Chính quyền Trump cho rằng rủi ro an ninh từ việc nối lại bán chip H20 là thấp, vì loại chip này đã được bán rộng rãi ở Trung Quốc. Bộ trưởng Thương mại Mỹ Howard Lutnick gọi H20 là “con chip tốt thứ tư” của Nvidia, và nói với CNBC rằng việc các công ty Trung Quốc tiếp tục dùng công nghệ Mỹ là có lợi cho Mỹ.
Người phát ngôn Nhà Trắng không trả lời câu hỏi về tính hợp pháp hoặc tính hợp hiến trong hành động của ông Trump.
Thương lượng
Tổng thống Donald Trump đã lên tiếng bảo vệ thỏa thuận mà ông đạt được với Giám đốc điều hành Nvidia Jensen Huang, và nói với phóng viên ông cũng sẵn sàng cho phép Nvidia bán qua Trung Quốc phiên bản rút gọn của chip Blackwell cao cấp.
“Tôi nói, ‘Tôi muốn 20% nếu tôi phê duyệt việc này cho anh,’” Trump kể lại với phóng viên hôm thứ Hai trong buổi họp báo tại Nhà Trắng. “Vì đất nước, vì đất nước chúng ta. Tôi không muốn cho riêng mình… Và ông ta (Huang) nói, ‘Ông có thể giảm xuống 15% không?’ Thế là chúng tôi thương lượng một chút.”
Trump dường như bỏ ngoài tai mối lo ngại rằng việc phê duyệt bán hàng sẽ làm suy yếu an ninh quốc gia. Ông nói chip H20 do Nvidia sản xuất đã “lỗi thời”, dù vẫn còn thị trường tiêu thụ ở Trung Quốc và nhiều nơi khác.
Trước đó vài tháng, chính quyền Trump đã cấm xuất khẩu chip H20 sang Trung Quốc, nhưng đến tháng 7 lại đảo ngược quyết định này với lý do đang đàm phán về đất hiếm.
Phản ứng dữ dội
Quyết định này đã gặp phản ứng gay gắt từ các chính trị gia có lập trường cứng rắn với Trung Quốc, vốn đã bày tỏ lo ngại từ tháng 7 về cách tiếp cận của chính quyền Trump đối với kiểm soát xuất khẩu, khi tổng thống lần đầu đảo ngược các hạn chế trước đó đối với một số chip bán dẫn của Nvidia và AMD.
Hạ nghị sĩ John Moolenaar (Cộng hòa, Michigan) – Chủ tịch Ủy ban Đặc biệt về Trung Quốc – nói: “Kiểm soát xuất khẩu là tuyến phòng thủ đầu tiên của chúng ta. Chúng ta không nên tạo tiền lệ cấp phép bán công nghệ tăng cường năng lực AI của Trung Quốc chỉ vì tiền.”
“Tôi lo ngại trước thông tin rằng Chính phủ Mỹ sẽ lấy một phần lợi nhuận từ việc bán các chip H20 tiên tiến và chip tương đương cho Trung Quốc, và đâu là cơ sở pháp lý để làm điều này?” Moolenaar nói với Politico.
Hạ nghị sĩ Raja Krishnamoorthi (Dân chủ, Illinois) thuộc ủy ban này cũng cảnh báo rằng “kiểm soát xuất khẩu tồn tại để bảo vệ nước Mỹ, chứ không phải để tạo doanh thu.” Krishnamoorthi nói.
“Nếu việc bán chip bán dẫn tiên tiến cho Trung Quốc gây ra rủi ro an ninh quốc gia như chúng ta đã nhiều lần khẳng định, thì chúng cần bị cấm, chứ không phải biến thành nguồn thu qua một thỏa thuận chia lợi nhuận mập mờ với chính phủ liên bang.” Ông cho biết sẽ “yêu cầu chính quyền phải minh bạch hoàn toàn.”
Trong tuyên bố của mình, ông Krishnamoorthi nói thông tin mới này chỉ ra một “mâu thuẫn”:
“Chính quyền không thể cùng lúc coi việc xuất khẩu chip bán dẫn vừa là mối đe dọa an ninh quốc gia, vừa là cơ hội kiếm tiền,” ông nói. “Khi đặt giá cho mối lo ngại an ninh của mình, chúng ta gửi tín hiệu tới Trung Quốc và các đồng minh rằng nguyên tắc an ninh quốc gia của Mỹ có thể đem ra mặc cả nếu trả đúng giá.”
Sarah Kreps, giáo sư tại Trường Chính sách Công Brooks (ĐH Cornell), nói: “Có thể nói mọi thứ trong chính quyền này đều trở nên có thể thương lượng theo cách trước đây không có.”
Padilla, từng là trợ lý Bộ trưởng tại Cục Công nghiệp và An ninh (BIS) thuộc Bộ Thương mại, nói ông “sửng sốt” khi Trump sử dụng biện pháp kiểm soát xuất khẩu vì lý do an ninh quốc gia để buộc các công ty trả tiền.
Điều này tạo ra một tiền lệ “nguy hiểm” vì kiểm soát xuất khẩu được thiết kế để ngăn các quốc gia khác tiếp cận công nghệ có thể được sử dụng cho mục đích quân sự chống lại Mỹ, Padilla nói.
“Làm sao có thể định giá cho việc bán thứ gì đó có thể đe dọa tính mạng binh sĩ Mỹ hoặc làm suy yếu lợi thế công nghệ của chúng ta trong một lĩnh vực công nghệ then chốt về quân sự,” Padilla nói.
Ngược lại, nếu việc xuất khẩu chip H20 không gây rủi ro an ninh quốc gia, như Trump gợi ý trong cuộc họp báo, thì việc chính quyền thu phí để cấp giấy phép là không phù hợp, theo Stephen Olson, cựu quan chức thương mại Mỹ tại viện nghiên cứu ISEAS ở Singapore.
“Gọi đây là bất thường hay chưa từng có tiền lệ vẫn là một cách nói giảm đáng kinh ngạc. Những gì chúng ta đang chứng kiến thực chất là việc thương mại hóa chính sách thương mại (monetization of U.S. trade policy) của Mỹ, trong đó các công ty Mỹ phải trả tiền cho chính phủ Mỹ để được phép xuất khẩu. Nếu đúng như vậy, chúng ta đã bước vào một thế giới mới và đầy nguy hiểm,” Olson nói.
Pháp lý
Tính hợp pháp của thỏa thuận hiện chưa rõ ràng. Hiến pháp Mỹ cấm Quốc hội áp thuế xuất khẩu hàng hóa từ bất kỳ bang nào. Luật sư thương mại Jeremy Iloulian cho biết chưa thể xác định đây có phải là “thuế xuất khẩu” hay một khoản thanh toán khác nếu chưa rõ chi tiết thỏa thuận.
“Cho đến nay, chưa từng có bất cứ sự cân nhắc nào về việc doanh nghiệp phải trả bao nhiêu tiền để nhận được giấy phép xuất khẩu,” Iloulian nói.
Chris Padilla, từng là quan chức Bộ Thương mại dưới thời chính quyền George W. Bush, cho rằng thỏa thuận này dường như vi phạm Đạo luật Cải cách Kiểm soát Xuất khẩu của Mỹ. Luật này cấm chính phủ thu bất kỳ khoản phí nào “liên quan đến việc nộp, xử lý hoặc xem xét” giấy phép kiểm soát xuất khẩu.
Thea Kendler, cựu trợ lý Bộ trưởng phụ trách kiểm soát xuất khẩu tại Bộ Thương mại dưới thời chính quyền Biden, nói rằng thông tin về thỏa thuận này “thật sự khiến những người quan tâm sâu sắc đến an ninh quốc gia cảm thấy đau lòng.”
“Tôi không thể tưởng tượng đây là việc mà Bộ Thương mại có thể làm. Vì vậy, tôi đoán Nhà Trắng đang tìm cách nào đó để số tiền này chảy vào ngân khố Mỹ, nhưng tôi không biết họ sẽ làm thế nào, vì chưa từng có tiền lệ và đây không phải là hành động được Quốc hội cho phép,” Kendler nói.
Một số cựu quan chức khác, bao gồm Peter Harrell — từng giữ chức giám đốc cấp cao về kinh tế quốc tế tại Nhà Trắng dưới thời Biden — cho rằng thỏa thuận bất thường này cũng có thể vi phạm lệnh cấm hiến định đối với thuế xuất khẩu.
Tiền lệ xấu cho doanh nghiệp
Các nhà phân tích cũng như các chuyên gia luật pháp cho rằng đây là tiền lệ nguy hiểm, tạo cơ chế “trả tiền để được phép” (a pay-for-play framework) bán công nghệ nhạy cảm cho đối thủ của Mỹ.
Thỏa thuận này hiếm gặp ở Mỹ và là ví dụ mới nhất Trump can thiệp trực tiếp vào hoạt động doanh nghiệp – từ gây áp lực buộc đầu tư sản xuất tại Mỹ cho tới yêu cầu CEO Intel từ chức vì quan hệ với doanh nghiệp Trung Quốc.
Các nhà phân tích cảnh báo khoản “ăn chia” này có thể làm giảm lợi nhuận của hãng chip và tạo tiền lệ để Washington đánh thuế các mặt hàng xuất khẩu chiến lược khác. “Nó giống như một con dốc trơn trượt với chúng tôi,” nhóm phân tích Bernstein nhận xét.
Các nhà phân tích Bernstein ước tính thỏa thuận sẽ làm giảm biên lợi nhuận gộp của các chip bán sang Trung Quốc từ 5–15 điểm phần trăm, tương đương giảm khoảng 1 điểm phần trăm biên lợi nhuận tổng thể của Nvidia và AMD.
Hendi Susanto – quản lý danh mục tại Gabelli, quỹ đang nắm cổ phiếu Nvidia – nhận định: “Các công ty bán sản phẩm chiến lược sang Trung Quốc sẽ tự hỏi liệu mô hình chuyển doanh thu này có áp dụng cho ngành của họ không. Đây có thể là gánh nặng – hoặc là phao cứu sinh để giữ quyền tiếp cận thị trường Trung Quốc khổng lồ và đang tăng trưởng.”
Kyle Handley, giáo sư tại Đại học California San Diego, nhận xét: “Nhìn rất giống thuế xuất khẩu. Gọi thế nào cũng được, nhưng bản chất giống như chính phủ đang xén bớt phần ngọn trong doanh thu (skimming a little bit off the top).”
Tổng thống Donald Trump tại cuộc họp báo ngày 11/8 tại Nhà Trắng. Ảnh: Politico
