Châu Phi đang tìm kiếm vai trò lớn hơn trong nền kinh tế vũ trụ toàn cầu sau lễ khánh thành chính thức của Cơ quan Vũ trụ châu Phi (AfSA) vào ngày 20-4, một cột mốc đánh dấu nỗ lực kéo dài hàng thập kỷ nhằm thống nhất các chương trình không gian trên toàn bộ 55 quốc gia trong lục địa.
Đặt trụ sở tại Ai Cập – quốc gia châu Phi đầu tiên vận hành vệ tinh riêng vào năm 1998 – AfSA đặt mục tiêu điều phối và thúc đẩy các hoạt động không gian trên toàn lục địa thông qua hợp tác và chia sẻ nguồn lực.
Ngay sau khi ra mắt, AfSA đã ký các thỏa thuận hợp tác với Cơ quan Vũ trụ châu Âu (ESA), Cơ quan Vũ trụ Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) và Cơ quan Vũ trụ Nga Roscosmos.
Theo đó, AfSA sẽ hợp tác với ESA trong lĩnh vực giám sát khí hậu và tài nguyên thiên nhiên chung, đào tạo chuyên gia không gian châu Phi, hỗ trợ thể chế cho AfSA, trong khi chương trình hợp tác với Cơ quan Vũ trụ UAE tập trung vào phát triển vệ tinh nhỏ và trao đổi giáo dục với các tổ chức của UAE. Roscosmos, trong khi đó, sẽ tư vấn kỹ thuật cho AfSA về năng lực phóng, phát triển dự án nghiên cứu không gian chung, và khả năng có sứ mệnh phi hành gia châu Phi.
Giải quyết thách thức của châu Phi
Trong ba thập kỷ qua, 18 quốc gia châu Phi đã triển khai hơn 60 vệ tinh. Tuy nhiên, ngành vũ trụ của châu lục này vẫn còn nhỏ so với quy mô toàn cầu và phụ thuộc nhiều vào hỗ trợ từ nước ngoài.
Theo công ty tư vấn Space in Africa, các quốc gia châu Phi chỉ phân bổ tổng cộng 426 triệu USD cho các hoạt động không gian trong năm 2025.
Để so sánh, ESA có ngân sách 8,7 tỷ USD cho năm 2025, chưa kể các khoản đầu tư lớn liên quan đến không gian từ Liên minh châu Âu. Riêng NASA đã được phân bổ 25,4 tỷ USD cho năm tài khóa 2025.
Số liệu của Space in Africa cũng cho thấy, mức phân bổ ngân sách vũ trụ của châu Phi cho năm 2025 giảm 7,73% so với năm trước, do áp lực kinh tế, ưu tiên quốc gia thay đổi và một số dự án đã chuyển từ giai đoạn xây dựng sang vận hành.
Sự mất giá của các đồng tiền quốc gia so với USD là một nguyên nhân chính dẫn đến mức giảm tính theo đô la. Chuyên gia cấp cao Mustapha Iderawumi của Space in Africa cho biết một số quốc gia vẫn duy trì hoặc tăng nhẹ ngân sách không gian khi tính bằng nội tệ.
Chẳng hạn, Nigeria đã tăng ngân sách nội tệ thêm 47,5% lên 94,30 tỷ naira Nigeria (60 triệu USD), tuy nhiên sự mất giá của đồng naira khiến giá trị quy đổi sang USD giảm mạnh so với các năm trước.
Kiểm soát ảnh hưởng nước ngoài
Mặc dù ngân sách vũ trụ hằng năm của các quốc gia châu Phi còn khiêm tốn, các nước này đang ngày càng tận dụng nguồn tài chính từ bên ngoài để phát triển năng lực vệ tinh độc lập.
Ví dụ, Angola thường chỉ có ngân sách vũ trụ dưới 5 triệu USD mỗi năm, nhưng vào tháng 1, chính phủ đã vay 225 triệu euro (255 triệu USD) từ một ngân hàng đầu tư Pháp để tài trợ cho ANGEO-1, vệ tinh quan sát Trái đất đầu tiên của họ.
Dù tập đoàn hàng không châu Âu Airbus đang xây dựng ANGEO-1, một làn sóng nhà sản xuất mới đang nổi lên với các vệ tinh nhỏ hơn, tiết kiệm hơn trong quỹ đạo địa tĩnh và quỹ đạo thấp, giúp các nước dễ dàng gia nhập cộng đồng vũ trụ.
Năm ngoái, công ty chuyên về vệ tinh siêu nhỏ EnduroSat (châu Âu) công bố kế hoạch hợp tác với một đại học địa phương để xây dựng vệ tinh đầu tiên của Botswana – Botsat-1, một vệ tinh quan sát Trái đất sử dụng cấu trúc cubesat 3U (10cm X 30cm).
Botsat-1 cũng nằm trong mục tiêu rộng lớn hơn nhằm xây dựng trung tâm không gian quốc gia, nơi các kỹ sư của Đại học Khoa học và Công nghệ Quốc tế Botswana sẽ vận hành vệ tinh bằng phần mềm của EnduroSat.
Tiếp cận không gian công bằng
Với việc các chòm sao vệ tinh khổng lồ như Starlink mở rộng nhanh chóng, sự ra đời của AfSA diễn ra trong bối cảnh thế giới ngày càng lo ngại về việc tiếp cận công bằng các vị trí quỹ đạo và tần số vô tuyến đang dần cạn kiệt.
Nam Phi, quốc gia có ngân sách không gian lớn nhất châu Phi, gần đây đã sửa đổi quy định để tạo điều kiện cho Starlink và các nhà cung cấp truyền thông nước ngoài tham gia thị trường. Tuy nhiên, chi phí cao của thiết bị và thuê bao vệ tinh vẫn là rào cản lớn cho việc phổ cập.
Tại Hội nghị Thông tin Vô tuyến Thế giới năm 2023 (WRC-23), các lãnh đạo ngành công nghiệp cảnh báo rằng các quốc gia đang phát triển ngày càng lo lắng về việc bị “gạt ra ngoài lề” khỏi không gian quỹ đạo ngày càng đông đúc. Một trong những kết quả của WRC-23 là quyết định tiến hành nghiên cứu chính thức các thủ tục công bằng để phân bổ quyền truy cập các băng tần quan trọng như Q và V.
AfSA cũng đang thúc đẩy các sáng kiến nhằm nâng cao tính minh bạch, đấu thầu cạnh tranh và sự tham gia công bằng của các nhà thầu vũ trụ trong châu lục.
Tuy nhiên, điều quan trọng hơn cả, công nghệ vệ tinh tiên tiến đang được công nhận rộng rãi là công cụ thiết yếu để củng cố các thị trường nông nghiệp – vốn là trụ cột kinh tế của nhiều quốc gia châu Phi.
Vũ trụ cũng mang đến giải pháp cho khoảng cách số rất lớn trên lục địa này. Với gần 2/3 dân số châu Phi chưa tiếp cận được Internet băng thông rộng, dịch vụ vệ tinh có thể nhanh chóng vươn đến các khu vực bị bỏ sót – nơi hạ tầng viễn thông mặt đất quá tốn kém hoặc khó xây dựng. Thành công của AfSA có thể sẽ được đánh giá bằng mức độ thay đổi mà họ tạo ra ở những nơi như vậy.
Hình ảnh chụp châu Phi và châu Âu từ vệ tinh DSCOVR của NASA. Ảnh: NASA
