Loài người đang dần đánh mất bầu trời đêm, và các nhà thiên văn học đã tạo ra một thuật ngữ mới để mô tả nỗi đau gắn liền với sự mất mát này: “noctalgia” nghĩa là “nỗi buồn đêm tối” (được ghép từ hai từ nocturnal – thuộc về ban đêm – và nostalgia – nhung nhớ).

Bên cạnh thói quen làm ô nhiễm không khí và nước cũng như lượng lớn carbon mà chúng ta thải vào khí quyển, góp phần gây biến đổi khí hậu, chúng ta còn tạo ra một dạng ô nhiễm khác: ô nhiễm ánh sáng.

Phần lớn ô nhiễm ánh sáng đến từ các nguồn trên mặt đất. Chúng ta thắp sáng các tòa nhà văn phòng, đường phố, bãi đỗ xe và nhà ở. Dĩ nhiên, một phần ánh sáng đó là cần thiết cho sự an toàn và an ninh, nhưng phần lớn lại bị lãng phí. Hơn nữa, trước khi nhận thức rõ về vấn đề ô nhiễm ánh sáng, chúng ta thường để ánh sáng lan tỏa theo mọi hướng, cả về phía những khu vực cần chiếu sáng và thẳng lên bầu trời đêm.

Trớ trêu thay, việc chuyển sang sử dụng đèn LED tiết kiệm năng lượng lại thường làm trầm trọng thêm vấn đề. Vì loại đèn này rất rẻ để vận hành và có tuổi thọ cao, nhiều nhà quy hoạch thành phố và tòa nhà cho rằng có thể để đèn sáng suốt đêm mà không cần cân nhắc về chi phí hay việc thay thế.

Chỉ ở những vùng sa mạc xa xôi, khu vực hoang dã hoặc giữa đại dương, con người mới có thể tìm thấy bầu trời đen thẳm như tổ tiên chúng ta từng biết.

Gần đây, sự bùng nổ của các “chòm sao” vệ tinh truyền thông, như hệ thống Starlink của SpaceX, đã đưa số lượng vệ tinh vào quỹ đạo nhiều gấp hàng chục lần so với một thập kỷ trước, và con số này vẫn tiếp tục tăng. Những vệ tinh này không chỉ làm hỏng các quan sát thiên văn xa xôi khi băng qua trường quan sát của kính viễn vọng; chúng còn phản xạ và khuếch tán ánh sáng Mặt Trời từ các tấm pin mặt trời của mình. Sự dư thừa vệ tinh đang khiến độ sáng tổng thể của bầu trời tăng lên trên toàn cầu.

Một số nghiên cứu ước tính rằng, trung bình, bầu trời đêm tối nhất của chúng ta – tại những vùng hẻo lánh nhất thế giới – hiện sáng hơn 10% so với nửa thế kỷ trước, và tình trạng này chỉ ngày càng tồi tệ thêm.

Trong phần lớn chiều dài lịch sử, ánh sáng duy nhất do con người tạo ra là những ngọn lửa. Cuộc sống hằng ngày diễn ra theo nhịp điệu của mặt trời mọc và lặn, các hoạt động ngoài trời vào ban đêm phụ thuộc vào chu kỳ của Mặt Trăng, và việc ngắm sao là một hoạt động phổ biến, mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc.

Ngày nay, việc lắp đặt rộng rãi hệ thống chiếu sáng ngoài trời bằng điện đã khiến đêm tối không còn tồn tại đối với phần lớn mọi người — rất ít người có thể nhìn thấy Dải Ngân Hà từ nhà của họ. Ánh sáng ngoài trời mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho xã hội. Tuy nhiên, nó cũng thường gây ra tình trạng chiếu sáng vào những thời điểm và địa điểm không cần thiết, quá mức, xâm phạm hoặc gây hại: đó chính là ô nhiễm ánh sáng.

Bóng tối đang dần biến mất: nguy cơ với đa dạng sinh học

Khi con người tiến hóa và công nghiệp hóa, thì bầu trời đêm ngày càng rực sáng bởi ánh sáng nhân tạo. Sự thay đổi triệt để này đối với bầu trời đêm đã phá vỡ các chu kỳ ánh sáng tự nhiên, đặc biệt là tại các thành phố. Đây là điều chưa từng có tiền lệ và khiến nhiều loài, bao gồm cả con người, không còn trải nghiệm được bóng tối thực sự.

Động vật hoang dã tại đô thị buộc phải thích nghi để sinh tồn – nhưng điều gì sẽ xảy ra khi sau 3,5 tỷ năm tiến hóa, ánh sáng lại xâm chiếm nơi lẽ ra phải là bóng tối?

Tại những môi trường chiếu sáng mạnh, các loài chim biết hót bắt đầu hót sớm hơn trong mùa và sớm hơn vào mỗi ngày. Chuột túi wallaby có xu hướng sinh sản ít phụ thuộc vào mùa hơn, các loài động vật có vú sống về đêm giảm thời gian kiếm ăn và hành vi di cư của các loài bị đe dọa cũng có thể bị xáo trộn.

Các nhà khoa học ngày càng hiểu rõ hơn tác động tiêu cực của ánh sáng đối với hoạt động thụ phấn, hành vi về đêm, di cư và sinh sản ở các loài động vật hoang dã như chim, động vật có vú và côn trùng.

Ánh sáng là yếu tố cơ bản đối với vô số quá trình sinh học. Ví dụ, sự thay đổi cường độ, thời gian hoặc màu sắc của ánh sáng có liên quan đến chuyển động thẳng đứng của sinh vật phù du trong đại dương, sự khởi đầu sinh sản của các loài động vật sinh sản theo mùa và sự nở hoa hay nảy mầm ở thực vật.

Tại các đô thị, ánh sáng dịu nhẹ phản chiếu từ mặt trăng giờ đây bị che khuất bởi ánh sáng rực rỡ từ đèn đường, đèn an ninh và đèn pha ô tô. Các nguồn sáng nhân tạo này có thể mạnh hơn ánh trăng tự nhiên hơn 1.000 lần – và tác động sinh học của chúng ngày càng rõ rệt.

Tại Urban Light Lab của Đại học Melbourne, những tác động này đang được nghiên cứu và câu hỏi được đặt ra là: Liệu ánh sáng nhân tạo vào ban đêm có thể gây ra những ảnh hưởng về hành vi và sinh lý đối với các loài, thậm chí thúc đẩy sự thay đổi di truyền và khả năng hình thành các loài mới?

Một nghiên cứu của Đại học Melbourne được công bố trên Tạp chí Journal of Experimental Zoology-B đã tìm hiểu những câu hỏi như vậy trên loài dế đen đồng cỏ – một loài côn trùng sống về đêm, phân bố ở cả khu vực đô thị và nông thôn tại Úc. Nghiên cứu phát hiện ra rằng việc tiếp xúc với ánh sáng nhân tạo vào ban đêm làm kéo dài thời gian để dế non phát triển thành dế trưởng thành. Điều này có thể ảnh hưởng đến quần thể côn trùng sống tại đô thị vì chúng trưởng thành chậm hơn và có thể sinh sản ít hơn trong một mùa.

Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng các loài động vật sống tại thành phố có giấc ngủ bị gián đoạn, mức độ căng thẳng tăng lên và thường phải thay đổi hành vi để thích nghi với tình trạng thiếu bóng tối.

Sự hiện diện của ánh sáng ban đêm có thể quyết định loài nào hoặc cá thể nào trong cùng một loài có thể sinh trưởng và phát triển trong đô thị. Nhiều loài đơn giản là tránh xa ánh sáng, dẫn đến sự thay đổi, thậm chí suy giảm đa dạng sinh học ở các khu vực đô thị. Trong khi đó, một số loài như mối, chim và dơi có thể bị ánh sáng thu hút. Đối với các loài này, ánh sáng có thể làm chúng bị lóa mắt, mất phương hướng và có thể chết vì kiệt sức hoặc va chạm với các công trình trong thành phố.

Một số loài săn mồi như nhện hay tắc kè lại có lợi khi sinh sống gần các nguồn sáng vì chúng dễ dàng bắt mồi là các côn trùng bị ánh sáng thu hút. Những xáo trộn liên quan đến ánh sáng này có thể khiến một số loài thay đổi. Do đó, nếu ánh sáng ban đêm gây bất lợi, chúng ta sẽ kỳ vọng sẽ thấy sự tiến hóa của những cá thể ít bị thu hút bởi ánh sáng hơn.

Cuối cùng, nếu ánh sáng tác động đến một số cá thể nhiều hơn những cá thể khác, điều này sẽ ảnh hưởng đến sự đa dạng di truyền của quần thể trong môi trường đô thị và có thể khiến chúng dễ bị tuyệt chủng cục bộ hơn.

Phó Giáo sư Therésa Jones, người đứng đầu Urban Light Lab tại Đại học Melbourne, cho biết sự hiểu biết nền tảng của chúng ta về tác động sinh thái của ô nhiễm ánh sáng đang gia tăng nhanh chóng.

“Tuy nhiên, khi hiểu biết của chúng ta ngày càng mở rộng, chúng ta phải đối mặt với thực tế rằng các loài không phản ứng giống nhau trước ô nhiễm ánh sáng, và vì vậy khó có thể có một giải pháp chung cho tất cả. May mắn là hiện nay chúng ta có công nghệ để điều chỉnh cường độ, màu sắc và thời lượng của ánh sáng trong bất kỳ đêm nào và trong bất kỳ môi trường nào. Thách thức tiếp theo là dung hòa lợi ích của tất cả các bên liên quan nhằm đảm bảo chúng ta sử dụng công nghệ này để cải thiện kết quả sinh thái cho mọi loài sống trong các thành phố, bao gồm cả con người.”

Phó Giáo sư Jen Martin từ Khoa Khoa học Sinh học của Đại học Melbourne cũng cho biết, chúng ta mới chỉ bắt đầu hiểu được mức độ nghiêm trọng của ô nhiễm ánh sáng.

“Việc đưa ánh sáng nhân tạo vào môi trường có lẽ là sự thay đổi mạnh mẽ nhất mà con người từng thực hiện đối với môi trường sống của mình. Bằng cách đo lường ánh sáng phản xạ từ Trái Đất ra không gian, chúng ta có thể tạo ra các bản đồ ô nhiễm ánh sáng. Nhưng những bản đồ này không thể cho chúng ta biết ô nhiễm ánh sáng trông như thế nào từ mặt đất.”

Hiện nay, một chương trình khoa học cộng đồng có tên Globe at Night đã bắt đầu lập bản đồ ô nhiễm ánh sáng trên khắp nước Úc. Chiến dịch khoa học cộng đồng quốc tế này nhằm nâng cao nhận thức của công chúng về tác động của ô nhiễm ánh sáng bằng cách mời người dân đo độ sáng bầu trời đêm và gửi kết quả từ máy tính hoặc điện thoại thông minh.

Marnie Ogg, người sáng lập Liên minh Bầu trời Tối Australasia, cho biết thông tin từ thách thức toàn cầu đã hỗ trợ xây dựng các bản đồ cho thấy mức độ ô nhiễm ánh sáng thay đổi như thế nào trên toàn quốc và thậm chí giúp các chính quyền địa phương tận dụng bầu trời đêm tối hơn như một cơ hội phát triển du lịch.

“Các công viên bầu trời tối và các tour tham quan đang dần xuất hiện trên khắp đất nước.”

Các nhà nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ chương trình Globe at Night để lập bản đồ ô nhiễm ánh sáng trên toàn nước Úc, giúp chúng ta hiểu rõ hơn tác động của ô nhiễm ánh sáng đối với thiên văn học, con người và động vật.

Bảo tồn những Khu vực Bầu trời Tối trên toàn thế giới

Trong một nỗ lực nhằm giảm bớt ô nhiễm ánh sáng, Chương trình Khu vực Bầu trời Tối Quốc tế đã thông báo tổ chức Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế và phối hợp với các cộng đồng, công viên, chính quyền địa phương và công chúng nhằm chứng nhận và bảo vệ những nơi có bầu trời tối cho cả con người và động vật hoang dã.

Bầu trời đêm từ lâu đã truyền cảm hứng cho chúng ta, nhắc nhở chúng ta về vẻ đẹp, sự kỳ diệu và sự bao la của vũ trụ. Thế nhưng, đối với hàng triệu người trên khắp thế giới, màn đêm và tầm nhìn về các vì sao đang dần phai nhạt khi ô nhiễm ánh sáng che khuất kho báu và di sản tự nhiên chung này.

Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế, diễn ra từ ngày 21 đến 28 tháng 4 năm 2025, là một sự kiện toàn cầu nhằm tôn vinh và kêu gọi hành động để kết nối lại với màn đêm, bảo vệ vẻ đẹp tự nhiên của nó và truyền cảm hứng cho sự thay đổi. Dù là người mới tham gia hay đã là người ủng hộ lâu năm, đây là cơ hội để mọi người tạo ra sự khác biệt trong cộng đồng và xa hơn thế nữa.

Bầu trời đêm không chỉ là phông nền cho những buổi ngắm sao—mà còn là một nguồn tài nguyên chung quý giá với giá trị sinh thái, văn hóa và khoa học. Ô nhiễm ánh sáng làm gián đoạn các hệ sinh thái, ảnh hưởng đến sức khỏe con người, gây lãng phí năng lượng và tước đi của chúng ta những vì sao. Tuy nhiên, đây lại là một trong những thách thức môi trường dễ giải quyết nhất.

Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế gắn kết các cộng đồng lại với nhau. Đây là dịp để tôn vinh vẻ đẹp của đêm tối, kết nối với mọi người và hướng tới một tương lai nơi các vì sao có thể được nhìn thấy bởi tất cả mọi người.

Tuần lễ này không chỉ đơn thuần là sự kiện kỷ niệm; đó là một phong trào trao quyền cho các cá nhân và tổ chức tạo ra tác động lâu dài. Một trong những cách thiết thực và mạnh mẽ nhất để tham gia là yêu cầu ban hành một tuyên bố chính thức!

Việc yêu cầu ban hành một tuyên bố chính thức là điểm khởi đầu tuyệt vời cho những ai muốn hành động trong Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế. Đây là một cách thiết thực và dễ tiếp cận để kêu gọi sự tham gia của các nhà lãnh đạo địa phương, nâng cao nhận thức và khơi dậy các cuộc thảo luận về ô nhiễm ánh sáng.

May mắn thay, ô nhiễm ánh sáng không tích tụ trong môi trường; chúng ta có thể chấm dứt nó đơn giản bằng cách tắt đèn, dù điều đó không phải lúc nào cũng khả thi. Thường thì những người chịu trách nhiệm cho việc chiếu sáng kém hiệu quả không nhận ra rằng họ đang gây ra ô nhiễm có hại cho môi trường. Việc thiết kế cẩn thận, sử dụng công nghệ hợp lý và ban hành các quy định hiệu quả có thể giúp chúng ta duy trì lợi ích của ánh sáng nhân tạo vào ban đêm mà vẫn giảm thiểu những tác động tiêu cực của nó. Nếu không làm được điều đó, chúng ta sẽ đánh mất những gì còn sót lại của bóng tối.

Cathy Handzel, Chủ tịch chi hội DarkSky Quận San Diego, quảng bá Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế 2024 trên kênh FOX 5.

Học sinh tại Trường Trung học Thâm Quyến ký cam kết DarkSky trong Tuần lễ Bầu trời Tối Quốc tế 2024.