Lần đầu tiên, Mặt Trăng đã được đưa vào danh sách toàn cầu “cần được giám sát” của World Monuments Fund, bao gồm các di sản cần được bảo vệ và bảo tồn.
Theo tổ chức phi lợi nhuận có trụ sở tại New York này, kỷ nguyên mới của thám hiểm và du lịch không gian có thể đặt các địa điểm văn hóa, như các địa điểm hạ cánh của Apollo, trước nguy cơ bị hư hại và cướp phá (looting).
“Chúng ta có khoảng 100 địa điểm trên Mặt Trăng nơi các quốc gia khác nhau đã đưa vật liệu tới,” Alice Gorman, nhà khảo cổ học không gian tại Đại học Flinders và là một trong những nhà nghiên cứu tham gia đề cử danh sách, cho biết. “Đó có thể là một vụ hạ cánh gặp sự cố, một địa điểm hạ cánh của con người, hoặc các sứ mệnh thăm dò bằng robot hay tàu đổ bộ.”
Danh sách này không chỉ áp dụng cho các địa điểm cụ thể, mà cho toàn bộ Mặt Trăng, điều mà Tiến sĩ Gorman nhận xét là “thực sự có ý nghĩa”.
“Đề cử này phục vụ một số mục đích,” bà nói. “Việc này thừa nhận mức độ nghiêm trọng của mối đe dọa … nâng cao nhận thức, và đồng thời đưa cộng đồng không gian quốc tế vào trạng thái cảnh giác.”
Danh sách giám sát của World Monuments Fund là gì?
Được ra mắt lần đầu vào năm 1996, danh sách giám sát hai năm một lần của World Monuments Fund nhằm nâng cao nhận thức về các địa điểm lịch sử quan trọng cần được bảo vệ.
Danh sách năm 2025 nêu bật 25 địa điểm lịch sử đang đối mặt với những thách thức lớn từ biến đổi khí hậu, xung đột và thiên tai.
Tiến sĩ Gorman là thành viên của ủy ban xem xét di sản không gian cho Hội đồng Quốc tế về Di tích và Di chỉ (ICOMOS), tổ chức thực hiện đề cử này.
Không giống như danh sách Di sản Thế giới của UNESCO, vốn yêu cầu phải do một quốc gia có địa điểm đó thực hiện, danh sách World Monuments Watch được chọn từ các đề cử từ cá nhân hoặc các nhóm cộng đồng trên toàn thế giới.
Công ước Di sản Thế giới của UNESCO cũng không áp dụng cho không gian.
“Công ước Di sản Thế giới có những khái niệm rất hữu ích với chúng ta, nhưng chúng tôi không thể thực sự áp dụng công ước đó,” Tiến sĩ Gorman nói.
“Vì vậy, đây là một chiến thắng cho ICOMOS trong việc đưa ra các tiêu chuẩn và nguyên tắc tốt cho di sản không gian.”
Những gì đã được công nhận?
Dù ban đầu nhóm chỉ đề cử Tranquillity Base, địa điểm hạ cánh Apollo 11 năm 1969, nhưng danh sách cuối cùng của World Monuments Watch đã được mở rộng hơn nhiều.
“Chúng tôi rất vui mừng khi họ mở rộng đề cử ban đầu để bao gồm toàn bộ Mặt Trăng,” Tiến sĩ Gorman nói.
Danh sách ghi nhận có hơn 90 địa điểm lịch sử “đánh dấu sự hiện diện của nhân loại trên bề mặt Mặt Trăng và minh chứng cho một số thành tựu phi thường nhất về lòng dũng cảm và trí tuệ của chúng ta (courage and ingenuity).”
Có bằng chứng về sáu sứ mệnh Apollo khác trên bề mặt Mặt Trăng, cùng nhiều tàu đổ bộ và robot thăm dò từ các quốc gia khác nhau trên thế giới, bao gồm Mỹ, Trung Quốc, Nga và Ấn Độ.
Một địa điểm lịch sử mà Tiến sĩ Gorman cho rằng thường bị lãng quên là vật thể nhân tạo đầu tiên tiếp xúc với một thiên thể khác. Đó là tàu thăm dò Luna 2 của Nga, hạ cánh xuống Mặt Trăng vào năm 1959 và phát nổ một quả cầu khí natri (detonated a ball of sodium gas) khi va chạm để có thể quan sát từ Trái Đất.
“Nhà thiên văn học nổi tiếng Bernard Lovell đã quan sát sự kiện này từ kính viễn vọng Jodrell Bank ở Manchester,” bà nói.
“Đó là lần đầu tiên con người chạm đến Mặt Trăng.”
Những mối đe dọa đối với Mặt Trăng là gì?
Theo Tiến sĩ Gorman, có nhiều cách mà các chuyến du hành không gian đến Mặt Trăng trong tương lai có thể phá hủy hoặc làm hư hại các hiện vật đã có sẵn ở đó.
“Gia tăng hoạt động trên Mặt Trăng có thể khiến lượng bụi di chuyển nhiều hơn, và tất cả những địa điểm di sản văn hóa đáng kinh ngạc đó dần bị mài mòn bởi bụi Mặt Trăng sắc bén có độ nhám cao (sharp abrasive lunar dust),” bà nói.
“Bạn thậm chí có thể gây tác động mà không cần phải hạ cánh ngay bên cạnh hoặc gần một địa điểm.”
Các vật thể trên Mặt Trăng cũng đứng trước nguy cơ bị lấy đi, vì hiện nay có một thị trường lớn buôn bán các vật phẩm không gian trên Trái Đất.
“Ai đó sẵn sàng trả rất nhiều tiền cho một mảnh vật chất từ địa điểm hạ cánh Apollo 11,” Tiến sĩ Gorman nói.
Luật không gian quy định không ai được tuyên bố quyền sở hữu vệ tinh tự nhiên lớn nhất của chúng ta, nhưng với việc con người chuẩn bị quay trở lại trong tương lai không xa, chúng ta cần bảo tồn di sản của Mặt Trăng — và thời gian không còn nhiều.
Mặc dù các khu định cư lâu dài, hoạt động du lịch và khai thác Mặt Trăng đều có thể gây tổn hại đến các địa điểm di sản, nhưng vẫn có những cách để hạn chế tác động của chúng.
Tiến sĩ Gorman đề xuất áp dụng quy trình đánh giá tác động môi trường (environmental impact assessment process) — tương tự như trên Trái Đất — trong giai đoạn lập kế hoạch của các sứ mệnh không gian để giảm thiểu sự tổn hại đối với các khu vực di sản quan trọng.
“Đã có một số nghiên cứu đề xuất rằng quy trình đánh giá tác động môi trường là rất cần thiết cho không gian,” bà nói.
“Các nhà điều hành thương mại đến Mặt Trăng cần phải chịu trách nhiệm trước công chúng.”
Những sứ mệnh tương lai nào đang được lên kế hoạch?
Mới đây, hai sứ mệnh tàu đổ bộ Mặt Trăng thương mại đã được phóng lên không gian bằng tên lửa SpaceX Falcon 9 tại Trung tâm Không gian Kennedy của NASA ở Florida.
Sứ mệnh Blue Ghost Mission One của Firefly (Mỹ) và sứ mệnh Hakuto-R Mission 2 của ispace (Nhật Bản) cho thấy rõ xu hướng gia tăng của các công ty muốn khám phá bề mặt Mặt Trăng.
Các sứ mệnh Mặt Trăng không người lái khác cũng được lên kế hoạch trong năm nay, bao gồm các công ty Mỹ như Intuitive Machines, công ty đầu tiên hạ cánh tàu thăm dò thương mại lên Mặt Trăng vào năm 2024, và Astrobiotics, công ty đã thất bại trong nỗ lực tương tự năm ngoái.
Đối thủ của SpaceX, Blue Origin, cũng đang phát triển một tàu đổ bộ Mặt Trăng dự kiến ra mắt trong năm nay.
Sứ mệnh Artemis 3 của NASA, sẽ là sứ mệnh có phi hành đoàn đầu tiên đến Mặt Trăng sau hơn 50 năm, dự kiến được phóng vào giữa năm 2027.
Trước khi điều này xảy ra, nhóm di sản không gian của ICOMOS hy vọng sẽ thiết lập các tiêu chí và hệ thống để bảo vệ các địa điểm di sản.
“Tất cả điều này giúp chúng ta có thêm thời gian để đưa ra các quy định quốc tế về cách bảo vệ di sản này,” Tiến sĩ Gorman nói.
“Chúng ta cần một bộ tiêu chí mạnh mẽ (robust criteria) và được quốc tế công nhận.”
Trong khi đó, các nhóm như của Tiến sĩ Gorman đang nghiên cứu cách đảm bảo các hiện vật trên Mặt Trăng được bảo vệ cho các thế hệ tương lai.
“Không gian thuộc về tất cả mọi người. Vì vậy, các quốc gia nhỏ và cộng đồng nhỏ hơn cũng nên có tiếng nói (should have a say) trong vấn đề này.”
Các địa điểm di sản trên Mặt Trăng, như nơi Apollo 17 hạ cánh, cần được bảo vệ tốt hơn, theo World Monuments Fund. Ảnh: NASA
Các địa điểm hạ cánh của Apollo nhìn từ bán cầu Nam. Ảnh: NASA
